Tradicionalna srpska kuća: Vol. 1 – Istoričari i teoretičari

Osvrćemo se na najpoznatije hroničare lokalnog narodnog graditeljstva, među kojima su arhitekte, istoričari umetnosti, ali i naš čuveni geograf.

Narodno graditeljstvo skoro svih naroda postaje deo nacionalne arhitekture prilikom izgradnje nacionalnog identiteta tokom druge polovine 19. i prve polovine 20. veka. To znači da istraživanje i izgradnja nacionalnog stila nije mogla da prođe bez istraživanja onoga što je vekovima obeležavalo vizueni identitet nekog naroda, a to je njegovo tradicionalno graditeljstvo.

Namerno ne upotrebljavamo izraz arhitektura jer velika većina tih objekata nije ni posedovala arhitektonske osobine, tj. njihovi oblici su proistekli iz čisto utilitarnih razloga, koji su se razlikovali od podneblja do podneblja. Onog trenutka kada pojedini vlasnici ovih objekata žele da istaknu svoj socijalni položaj unutar zajednice, dolazi do pojave prvih arhitektonskih crta – objekti postaju veći, raskošniji, sa više strukturnih i dekorativnih motiva, koji su neminovno doveli do pojave arhitekture.

U prvom delu teksta o tradicionalnim kućama sa prostora Srbije, bavićemo se istoričarima i teoretičarima koji su istraživali ovu pojavu i tokom decenija formirali postulate na osnovu kojih je formirana stambena arhitektura sa nacionalnim predznakom.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Tradicionalna srpska kuća: Vol. 2 – Projektanti
• Lepota narodnog graditeljstva: Pogledajte fotografije sa konkursa „Moja lepa kuća“

Jovan Cvijić – pionir istraživanja iz 19. veka

Iako je među prvima istraživao lokalno narodno graditeljstvo, Jovan Cvijić nije bio arhitekta ili istoričar (umetnosti), već geograf. Njegova otkrića, koja i danas služe kao početna tačka u istraživanju karakteristika regionalnog graditeljstva, zasnovana su pre svega na uticaju klime i reljefa na tip gradnje u određenom delu Balkanskog poluostrva.

Jer nije isto ako se kuća gradi u ravničarskom podneblju ili u planinskom pojasu na 1.200 metara nadmorske visine. Takođe, nije isto da li u okruženju postoje šumoviti predeli, koji su izvor drvene građe ili je tlo kamenito, pa je i izbor materijala za izgradnju kuće očigledan.

Cvijić je nekoliko puta obišao Balkansko poluostrvo, izradio više tipoloških karata i napravio više stotina crteža lokalnog graditeljstva.

Prvi je primetio da su na balkansko graditeljstvo, pored reljefa i klime, najviše uticale i kulture nekoliko dominantnih imperija, poput Osmanske i Austrijske, koje su svoju kulturu i način života širile nad onim teritorijama Balkana koje su se nalazile pod njihovom direktnom kontrolom.

Tursko-balkanski stil gradnje (uslovno rečeno stil), sa svojim lokalnim podvrstama, bio je najrasprostranjeniji, jer se poluostrvo najvećim delom nalazilo pod Osmanskom upravom, ali i zbog praktičnog načina izgradnje, koji se nekoliko stotina godina nije menjao.

Cvijić je bio neumorni putnik i terenski istraživač, koji je nekoliko puta obišao Balkansko poluostrvo, izradio više tipoloških karata i napravio više stotina crteža lokalnog graditeljstva, koji su kasnijim istraživačima poslužili kao podstrek da nastave da gaze njegovim stopama.

Aleksandar Deroko – crtač putopisac

Neposredno pred i nakon oslobođenja veće teritorije od Osmanske vlasti, nekoliko arhitekata je preduzimalo putovanja u južne srpske krajeve, kako bi istražili nacionalno graditeljstvo. Među prvima su bili arhitekte Valtrović i Milutinović, ali su oni svoja istraživanja bazirali pre svega na srednjovekovnoj sakralnoj arhitekturi, koja nakon njihovog doprinosa kreće da poprima realni nacionalni izraz.

Ova otkrića su uticala na kasnije arhitekte, koje su ne samo u sakralnoj već i u stambenoj arhitekturi pokušavali da pronađu i oblikuju takozvani nacionalni stil. Arhitekta koji je među prvima istraživao lokalno graditeljstvo bio je prof. Aleksandar Deroko. Krenuo je stopama svojih prethodnika, a kako je bio strastveni crtač, nije propuštao da zabeleži što više njemu zanimljivih detalja sa svojih ekskurzija širom Balkana.

Obilazio je crkve i manastire, ali se pored srednjovekovne arhitekture hramova, interesovao za graditeljstvo utilitarnih, pratećih objekata,

Uvek je sa sobom nosio papire i crtaće blokove, koje bi veštim potezima olovke ili pera ispunjavao crtežima raznih kuća, ali i detalja njihovih zidova, krovova, ulaznih vrata, prozorskih otvora i kapaka, spojnica i naravno nameštaja, izrađenog od strane samih vlasnika kuća. Sve ovo mu je pomoglo da u sopstvenom projektovanju primeni nešto od ovih motiva.

Takođe je obilazio crkve i manastire, ali se pored srednjovekovne arhitekture hramova, interesovao za graditeljstvo utilitarnih, pratećih objekata, kao što su bili manastirski konaci, trpezarije, pirgovi, vinski podrumi i drugi objekti podizani u krugu manastirskog kompleksa.

Zoran Petrović i Branislav Milenković – memorisanje zaboravljenog

Profesor Deroko ostavio je uticaj na više svojih studenata, pa se neki od njih krenuli takođe da obilaze Balkan, u potrazi za lokalnim graditeljstvom. Međutim, to više nisu bile ekskurzije da bi se otkrilo nešto novo, što prethodni istraživači nisu zabeležili, već više ideja da se od zaborava sačuvaju kuće ili čitava sela i varoši, koja već tada počinju da se napuštaju u korist školovanja i zaposlenja u gradovima.

Dvojica njegovih studenata, koji će kasnije takođe postati profesori, nastavili su njegovim putem istraživanja i beleženja kroz crteže – Zoran Petrović i Branislav Milenković. Iza ovog arhitektonskog putopisnog tandema (često su im se na putovanjima pridruživale i druge kolege), ostalo je na stotine crteža kuća, sela, varoši, ali i crkava i džamija.

Kao i njihovi prethodnici, Petrović i Milenković su svoja istraživanja prenosili svojim studentima, ali i koristili u projektovanju savremenih objekata.

Najviše su obilazili jug Srbije, Makedoniju, Svetu Goru i primorje, gde su nailazili na graditeljstvo koje je više vekova nepromenjeno nastajalo pod osmanskim ili mediteranskim uticajem. Smatrali su da je ono najviše poprimilo lokalni uticaj i razvilo se u autentično balkansko graditeljstvo, sa objektima koji su prevazilazili jednostavne ravničarske ili planinske kućerke i kolibe.

Njihovi crteži nastajali su najčešće kroki skiciranjem, ali su gledali da se na njima pronađe što više detalja eksterijera ili enterijera. Kao i njihovi prethodnici, arhitekte Petrović i Milenković su svoja istraživanja prenosili svojim studentima, ali i koristili u projektovanju savremenih objekata, gde su u primeni izvesnih motiva pokušavali da razbiju tada već ustaljenu kubičnu monotoniju moderne i istaknu detalje lokalnog graditeljstva.

Kao kapitalno delo izdvaja se knjiga Zorana Petrovića Tragajući za arhitekturom.

Savremeni istraživači

Istraživanjima lokalnog narodnog graditeljstva, u poslednjih nekoliko decenija, bave se podjednako arhitekte i istoričari umetnosti. Arhitekta prof. dr Mirjana Roter-Blagojević je kroz svoju knjigu Stambena arhitektura Beograda u 19. i početkom 20. veka istražila i detaljno klasifikovala različitosti i postepene transformacije varoških/gradskih kuća, koje su od tursko-balkanskih objekata postepeno prerasli u urbane stambene objekte, na kojima se, kako u strukturi, tako i u određenim fasadnim motivima, zadržao uticaj tradicionalnog graditeljstva.

Istoričar umetnosti dr Snežana Toševa, takođe se kroz više naučnih radova i stručnih izložbi, bavila različitostima i razvojem tradicionalnog srpskog graditeljstva, ali pre svega i istorijatom ovih istraživanja, beleškama i crtežima navedenih arhitekata.

Sintezu svih dosadašnjih istraživanja izvršio je arhitekta dr Igor Marić, u knjizi „Regionalizam u srpskoj modernoj arhitekturi“.

U svojim istraživanjima izgradnje nacionalnog identiteta Kraljevine Srbije i Kraljevine Jugoslavije, istraživanje na polju nacionalnog graditeljstva pojavljuju se u delima arhitekte prof. dr Aleksandra Ignjatovića, u knjizi Jugoslovenstvo u arhitekturi 1904-1941 i istoričara umetnosti prof. dr Aleksandra Kadijevića, u knjizi Jedan vek traženja nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi.

Sintezu svih dosadašnjih istraživanja, kao i povezivanje istih sa savremenom arhitekturom koja je projektovana u duhu tradicionalnog graditeljstva, izvršio je arhitekta dr Igor Marić, u knjizi Regionalizam u srpskoj modernoj arhitekturi.

Ovaj tekst je samo kraći osvrt na najpoznatije hroničare lokalnog narodnog graditeljstva, dok će se u njegovom nastavku pojaviti imena i dela arhitekata, koji su svoja istraživanja daleko više iskazala kroz praktičnu arhitekturu.

Nastavak teksta: Tradicionalna srpska kuća: Vol. 2