Sporije, ali temeljnije: Kako su se zidala srednjovekovna zdanja na tlu Srbije

Manjak savremene digitalne tehnike, telekomunikacija i elektronike nimalo nije uticao na kvalitet gradnje i veštinu majstora zidara i kamenorezaca, koji su na srednjovekovnom Balkanu ostavili nemali broj monumentalnih građevina.

Termin slobodni zidari vuče poreklo iz srednjeg veka i odnosi se na majstore zidare koji su, tokom svog radnog veka, putovali od grada do grada, od države do države, zidajući hramove, tvrđave i palate za moćne vladare onoga vremena. Kako nisu bili podanici jednog određenog vlastelina ili vladara, dobili su epitet – slobodni.

To su često bile i porodične radionice, koje su se sastojale od glavnog, protomajstora, jednog do dva iskusnija majstora zidara ili kalfi (majstorskih pomoćnika) i nekoliko ili više šegrta. Dodatnu, fizičku radnu snagu, pronalazili su mahom u okolini grada ili varoši gde se nalazilo gradilište.

Mnogi su već čuli za ovakve slobodnozidarske družine, koje su tokom srednjeg veka krstarile kroz evropske gradove, iza kojih je ostao nepregledan broj katedrala i utvrđenja, ali malo ljudi zna da su gotovo identične zidarske radionice postojale i kod nas na Balkanu, a da je nekoliko majstora, koji su radili za naše vladare i manje vlasteline, ostalo zabeleženo po svom imenu.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Zapisano u kamenu: Drevni materijal u arhitekturi naših velikana

Građevinska tehnika u srednjovekovnoj Srbiji

Kako je navedeno u knjizi „Građevinska tehnika u srednjovekovnoj Srbiji“ (autor Slobodan M. Nenadović), pored titule protomajstora ili protomagistera, drugi majstori zidari ili kalfe nosili su narodne nazive – kamenari ili petrarijusi (petros na grčkom znači kamen ili stena).

Ovo nam govori da su protomajstorovi najbliži pomoćnici bili direktno angažovani na zidanju kamenom i opekom, kao i finim klesanjem kamenih elemenata, koji bi bili ugrađivani u strukturu određene građevine. Kao i sada, svaki majstor bi se usavršavao u nekom poslu, pa tako oni koji su bili vični klesanju kamenih elemenata dekoracije, nisu izvodili poslove zidanja svodova.

Na stručni ispit u Dubrovnik

Titula protomajstora je bila važan položaj, koji se sticao tokom višegodišnjeg posvećenog rada i izvedenih građevina. Sam položaj protomajstora bio je regulisan Dubrovačkim statutom iz 1272. godine, po kojem osoba koja nosi ovu titulu ima ulogu državnog inženjera (polagala neku vrstu državnog ispita), koji ima za obavezu da prati i kontroliše građenje, učestvuje u komisijama za ocenu izvedenih radova, ali i da daje druge savete vezane za građevinarstvo.

Protomajstori su na tu funkciju dolazili iz redova majstora zidara ili kamenara, ali ako je neko posedovao određeno graditeljsko znanje, mogao je postati protomajstor i iz redova monaha, kao što je, primera radi, protomajstor crkve manastira Dečani bio monah Franjevac.

Alati i modeli

Ako pogledamo sadašnje alatke u građevinarstvu i uporedimo ih sa onima koje su postojale u antici ili srednjem veku, zapazićemo da se malo šta u suštini promenilo, izuzev tehničkih usavršavanja.

Čekić i dleto su bili najjednostavniji, ali ujedno i najosnovniji alati neophodni za zidanje neke građevine, jer su njima šegrti oblikovali kamene komade, koji bi zatim bili ugrađivani u zidove crkve ili utvrđenja.

Malter, neophodan za vezivanje kamenova ili opeke, mešan je ručno, nekom vrstom lopata ili motika, a prenošen u koritima, da bi se nalivao alatkama sličnim današnjim mistrijama i fanglama.

Finoća zidanja zavisila je od nekoliko faktora – od umeća samog majstora zidara, ali i od dostupnog materijala, koji je mogao biti nabavljen od strane poručioca. Daleko važnije alatke bile su one kojima su majstori proveravali ispravnost zidanja. Tu su spadali vertikalni i horizontalni visak (visak okačen o ravnu letvu), ugaonik i metalni trougao.

Alatke protomajstora bile su one za najfinije poslove, obično vezane za iscrtavanje ili obeležavanje čitavih planova ili samo detalja jedne građevine.

Ova poslednja alatka zamenjivala je današnju libelu, a do kasnijih majstora zidara dolazi pod nazivom terazije. Metalni troguao, neretko bogato dekorisan, imao je dve alke, kroz koje bi se provlačili krajevi kanapa i koji bi bio postavljan da izmeri nagib pod kojim bi se određena pozicija zidala.

Alatke protomajstora bile su one za najfinije poslove, obično vezane za iscrtavanje ili obeležavanje čitavih planova ili samo detalja jedne građevine. To su bile olovke, krede, lenjiri i naravno šestari.

Svi već znaju za predstave crkava, koje naši vladari drže u rukama, oslikani na freskama unutar istih građevina. Jedni istraživači smatraju da su te predstave bile oslikavane po uzoru na već izgrađene crkve, dok drugi smatraju da su one nastale po uzoru na drvene ili čak metalne makete, pravljene od strane majstora za potrebe prezentovanja vladaru, ali i kao uzorni model za izgradnju.

Potpisi i imena

Simboli zidarskog zanata bili su dva kvadrata, kvadrat i pravougaonik ili dva uparena jednakostranična trougla (šestougaona zvezda), koji su od strane (proto)majstora urezivani na kućama u kojima su boravili i na građevinama koje su zidali.

Pored ovih simbola, pronalaze se i urezani simboli ruke, u kombinaciji sa još nekom alatkom, obično čekićem ili ugaonikom. Takođe, čest „potpis“ zidara bio je i kvadrat sa dijagonalama, za koje neki stručnjaci smatraju da je služio kao modul za sve mere same građevine.

Zidarske radionice, koje su bile upošljavane od naših vladara, uglavnom su dolazile sa Zapada, tačnije primorja, gde je postojalo daleko više gradova, u kojima se tokom cele godine zidalo. Ovo možemo videti po arhitekturi, koja je sve do perioda vladavine kralja Milutina, uglavnom zapadnjačke estetike – sa elementima romaničke i nešto manje gotičke arhitekture.

Ime Srđ na kapitelu jednog od stubova u Dečanima se najverovatnije odnosi na ime majstora kamenoresca koji je oblikovao stubove i portale.

Sa druge strane, freskoslikarstvo bilo je uglavnom delo grčkih (vizantijskih), ali i domaćih slikara, po čemu vidimo da su naše srednjovekovne građevine u početku bile spoj zapadnjačkih i istočnjačkih tradicija. Dolaskom kralja Milutina na vlast, graditeljstvo se razvija pod velikim uticajem solunske škole graditeljstva, ali je to bilo promenljivog karaktera.

Njegov sin, kralj Stefan Dečanski, više je bio okrenut zapadu, pa je zidare za njegovu zadužbinu, manastir Dečane, pronašao u primorju. Kao protomajstor ove bazilikalne crkve sa kupolom, zabeležen je Fra Vita iz Kotora. Međutim, po rečima istoričarke umetnosti dr Jasmine Ćirić, postoji još nekoliko zabeleženih imena.

Na kapitelu jednog od stubova u Dečanima, urezano je i ime Srđ, koje se najverovatnije odnosi na ime majstora kamenoresca koji je oblikovao stubove i portale. Takođe, kao graditelj Bogorodice Ljeviške ostao je zabeležen protomajstor Nikola, koji po mišljenju Slobodana Ćurčića može biti i autor Gračanice, ali to ostaje samo u sferi nagađanja.

Zidalo se sporije, ali temeljnije, što je i neka vrsta prednosti ako želite da vaša građevina traje više stotina godina.

Za protomajstora Nikolu se ne zna pouzdano odakle je došao, ali može biti da je iz Epira. Drugi majstor, koji je radio slikarstvo Bogorodice Ljeviške, poznat nam je pod imenom Astrapa, takođe je bio Grk i najverovatnije se dobro razumeo u graditeljstvo jer je poznavao prostor građevine i pod kojim uglom je sunce osvetljavalo unutrašnjost, kako bi vešto oslikao neke predstave.

Kao što vidimo, manjak savremene digitalne tehnike, telekomunikacija i elektronike nimalo nije uticao na kvalitet gradnje i veštinu majstora zidara i kamenorezaca, koji su na srednjovekovnom Balkanu ostavili nemali broj monumentalnih građevina. Zidalo se sporije, ali temeljnije, što je i neka vrsta prednosti ako želite da vaša građevina traje više stotina godina.