Ostaci ostataka Srbije: Od Hadži Zamfirove kuće do Radul-begovog konaka

Na potezu od Pirota do Zaječara ovih 5 objekata i dalje predstavljaju reprezentativne primere stare gradske balkanske arhitekture u našoj zemlji.

Kao logičan nastavak priče o srpskom uništavanju sopstvenog balkanskog nasleđa, vodimo vas da upoznate svetle primere – zgrade koje su nekako, čudom preživele, i u kojima se, uz pažljivo birane kadrove i uglove snimanja, snimaju filmovi epohe za koje, avaj, nemamo cele ulice, a kamoli čaršije.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Bilo jednom u Srbiji: 6 palata iz zlatnog doba Leskovca
• Od Kur Salona do doktorskih vila: Biseri autohtone srpske banjske arhitekture

Pašini konaci, Vranje

Pašini konaci su zvanično poznati kao Narodni muzej u Vranju, i srećom pa je socijalistička vlast, za promenu, ovakav objekat prepoznala i zaštitila, stavivši u njega lokalnu postavku Vranjskog kraja, inače bi „Koštanu“ morali da zamišljamo uz slike sa plovdivskih ili trjavenskih ulica (mislimo na grad Trjavnu u Bugarskoj, začudo, savršeno očuvan).

Pašini konaci ili u jednini, Pašin konak, jeste zdanje u Vranju koje se sastoji od dve zgrade, te otud i plural. Sagradio ih je u „zlatnom veku“ osmanske arhitekture Rauf-beg Džinoli, kod nas poznat po prezimenu Džinić. Moćna porodica Džinoli (Xhinolli) je bila poreklom albanska i više od jednog veka upravljala je Kosovom, ali je osim poseda u Prištini i Gnjilanu, imala i imovinu u Skoplju i Vranju.

U prvoj zgradi se nalazi Narodni muzej, a nekada je to bio je Selamluk za boravak muškaraca, a u drugoj Haremluk za pašine žene.

Drugi vlasnik bio je Dilaver-beg poznat kao „Nišlija i veliki feudalac“. Posle 1878. godine se velika zajednica Albanaca iz novopriključenih krajeva Srbije odselila na Kosovo i bili su poznati kao „muhadžiri”, a s njima su otišli i Džinolijevi. Bilo kako bilo, konak je nastao 1765. godine.

U prvoj zgradi danas se nalazi Narodni muzej, a nekada je to bio je Selamluk za boravak muškaraca, a u drugoj (sada poslovni centar SIMPO) Haremluk za pašine žene (tako navodi Delfa Ivanić). Zbog toga što neželjene radoznale muške oči nisu smele da vide žene, zgrada Selamluka nalazi se pored ulice, a zgrada Haremluka iza nje, u dvorištu.

Po oslobođenju Vranja od Turaka, islam odlazi iz grada i kćerka poslednjeg vranjskog paše Husein-paše, Abdulj-hanuma, prodala je konake vladici Pajsiju koji ga je poklonio gradu. Tada nastaje dinamični preokret u životu zgrade, te se u njoj jedno vreme nalazila i Gimnazija (1881–1932), a nju je kao sedmorazrednu pohađao i književnik Borisav Stanković.

Viseći most za noćne posete

Obe zgrade su podignute u bondručnom konstruktivnom sistemu sa ispunom od opeke, a oblepljene su blatom i okrečene u belo, u klasičnom balkanskom stilu. Nažalost, ove zgrade su među retkima u Vranju koje su preživele arhitektonsku „reformu“ nove srpske države, te danas predstavljaju reprezentativne primere stare gradske balkanske kuće simetričnog tipa, sa snažno isturenom strehom.

U prizemlju i na spratu imaju velike holove nepravilnih oblika, povezane pravim, vrlo strmim stepenicama, upravo nalik na one s kojih se spušta Zona Zamfirova u istoimenom filmu. Zanimljivo je da je u osmansko vreme ove dve zgrade spajao viseći most, koji je sagrađen da paša, kada je noću odlazio u haremluk kod svojih žena, ne bi morao ići zaobilaznim putem kroz dvorište.

Po orijentalnom, a posve albanskom običaju, Pašin konak je bio ograđen visokim zidom, koji je opstao sve do posle Drugog svetskog rata, a njime se paša branio od radoznalaca i čuvao svoju privatnost od raje koja je šetala ulicama.

Radul-begov konak, Zaječar

O nastanku Radul-begovog konaka, vremenu izgradnje i vlasnicima nema potpuno pouzdanih podataka. On je ipak najlepši spomenik orijentalne kulture u gradu, i nalazi se u centru Zaječara, u ulici Ljube Nešića, koja je ujedno i trgovački deo grada.

On nam daje sliku kako je Srbija izgledala pre nekoliko vekova. Poznat je i kao „Ninucina kuća“ ili „Čardak“, i to je jedna od najstarijih građevina u Zaječaru.

Na gornjem spratu je imao hamam, a na donjem su pronađeni tragovi kovačnice, što indicira da je služio karavandžijama za okrepljenje i popravke potkovica.

Nije jasno ko je izgradio konak, ali je posle oslobođenja Timočke krajine od Osmanlija 1833. godine, Radul-beg postao vlasnik konaka, te je on poznat pod njegovim imenom. Doduše, konak se spominje prvi put još 1784. godine u izveštaju austrijskog oficira češkog porekla Pokornog.

Prema legendi, pripadao je nepoznatom turskom begu kojem nije sačuvano ime. Bio je „svratište“ za putnike namernike, koji su tražili smeštaj i hranu. Na gornjem spratu je imao hamam, a na donjem spratu su pronađeni tragovi kovačnice, što indicira da je služio karavandžijama za okrepljenje i popravke potkovica.

Po sultanovom naređenju, Turci su morali da napuste novooslobođene nahije, a svoja nepokretna dobra da ustupe srpskoj upravi ili prodaju hrišćanima. Tako je i čardak, od nekog nepoznatog turčina, otkupio tada najbogatiji stanovnik sela Grljan pored Zaječara, Radul Gligorijević, kasnije poznat po nadimku Radul-beg (jer je bio bogat kao begovi i živeo je u begovskoj kući).

Omiljeno mesto mladih Zaječaraca

Poslednji vlasnici Konaka bili su Milenko i Milenija Radulović, potomci Radula Gligorijevića. Milenko je svoj deo poklonio Zaječaru, a Milenija je svoju polovinu prodala gradu. Danas je na spratu stalna postavka “Stari Zaječar” koja prikazuje materijalnu i duhovnu kulturu grada 19. i 20. veka (salon Hadži-Pavlovića, trpezarija, „devojačka“, „turska“ i „arapska“ soba), dok se u prizemlju nalazi galerija.

Radul-begovog konak je i omiljeno mesto gde se okupljaju mladi Zaječara. Zanimljivo je da je ovo zapravo replika, jer je tokom rekonstrukcije, originalno zdanje – „blatnjara“, srušeno i napravljeno istovetno od jačeg materijala. Zdanje je u dobrom stanju. Ali, bolje i replika, kao u Poljskoj, nego jedno veliko ništa.

Todorčetov konak, Negotin

Todorčetov konak zvuči autentičnije od današnjeg naziva, Muzej Hajduk-Veljka. Ova zgrada je u svojoj biti, bila dom za oborkneza Todorčeta, koji je vladao šezdesetih godina 19. veka ovim krajem. Knez nije bio naročito milosrdan te je konak građen pod kuluk, a za potrebe samog Todorčeta.

No, stotinak godina kasnije je nemar uzeo svoj danak, te su 1950. godine iz uprave Muzeja Negotina pozvali beogradskog arhitektu Ivana Zdravkovića, koji je napravio plan za sanaciju i adaptaciju.

Naročito je upečatljiv i lep trem pod arkadama i posve samosvojni završetak zgrade u vidu trougla.

Nažalost, tek 1966. je Muzej Negotina otkupio kuću Todorčeta, a zbog svojih karakteristika, odnosno zbog očuvane balkanske arhitekture, odlučeno je da se ovde otvori etnografsko odeljenje, nakon čega je usledila restauracija i adaptacija.

Naročito je upečatljiv i lep trem pod arkadama i posve samosvojni završetak zgrade u vidu trougla, tj. punog timpanona opervaženog bogatim vencem od cigala, poređanih u cik-cak kombinaciji, po ugledu na crkvene građevine vizantijskog porekla.

Očevidno je Todorče želeo reminiscencije na pravoslavne verske objekte u osmanskom okruženju. Godine 1997. je zgrada postala Muzej lokalnog junaka Srba i Bugara, Hajduk-Veljka Petrovića ili, kako kažu istočni susedi, Hajdut-Velka Petrova.

Kuća Čučuk Riste, Pirot

I evo i najpoznatije kuće iz naših filmova, mesta koje je bilo kuća Hadži-Zamfira u 100+ puta repriziranom filmu „Zona Zamfirova“, koji je, uzgred, i najveći blokbaster u istoriji naše države.

Prema natpisu uklesanom na podu, građen je od 1846. do 1848. godine za bogatog pirotskog trgovca Hristu Jovanovića, zvanog Mali Rista ili Čučuk Rista koji je u svoje vreme je bio ugledni trgovac u Pirotu a i širom Otomanske imperije, i njegovu porodicu, sa namerom da se visokom društvu grada pokaže značaj njegovog statusa i prilagođavanje orijentalnim karakteristikama ovog doba obeleženog osmanskom dominacijom; u vreme njene izgradnje ni najbogatiji pirotski Turci nisu mogli sebi da priušte izgradnju ovako luksuzne kuće.

S druge strane, ništa se ne zna o majstorima graditeljima koji su radili na izgradnji kuće. Arhitektonski je karakteristična za balkanski stil. Na spratu ima centralni hol, mušku sobu ili Divanhanu i žensku sobu.

Da li ste znali da se gotovo ceo film „Ivkova slava” dešava baš ovde? U kući i u dvorištu. Osim kada idu na ulicu, a ti su delovi u oba filma Zdravka Šotre, snimani u valjevskom Tešnjaru, pa je lako shvatljivo kolika mora da je bila frustracija filmskih ekipa. Danas se zvanično u Čučuk Ristinoj kući nalazi Muzej Ponišavlja.

Kuća Šop Đokića, Leskovac

Jedna od kuća o kojima smo pisali u tekstu “Bilo jednom u Srbiji: 6 palata iz zlatnog doba Leskovca” je i kuća Šop Đokića, koja nam savršeno „paše” da upotpunimo niz istočnosrpskih gradova i ostataka njihove kulture.

Ona je sagrađena još u vreme „pre Hadži Zamfira“, imaginarnog lika Sremčevog romana, početkom 19. veka. Toliko je dragocena među novogradnjom Leskovca, grada uništenog savezničkim bombardovanjem 1944, da ima status spomenika kulture u kategoriji kulturnog dobra od velikog značaja.

Ono što kuću na neki način izdvaja od ostalih, jesu prozorski kapci, koji su načinjeni iz dva dela.

Sama porodica Šop-Đokić je u njoj živela od 1820. do 1956. godine. kada je jedan deo imovine konfiskovan, a sama kuća nacionalizovana. Po imenu porodice vidi se da su bili iz regije Šopluk, koja po nekim verzijama obuhvata i sam Leskovac, a po nekima je ta regija severnije i istočnije.

Kuća Šop-Đokića je dragocena jer su u njoj boravile čitave generacije ove porodice. Ono što kuću na neki način izdvaja od ostalih, su prozorski kapci, koji su načinjeni iz dva dela: gornji se deo podiže, dok se donji spušta.

^{Tekst je realizovan u saradnji sa projektom „Dvorci Srbije”  i Ministarstvom kulture i informisanja Republike Srbije.}