Od plemića do Popadića: Pet obrazaca organizacije salonskih stanova

Višestrukost stambenog prostora i kružna komunikacije jedni su od obrazaca organizacije salonskog stana, a koji i danas mogu biti polazna osnova za organizaciju savremenog stambenog prostora.

Organizacija salonskog stana imala je za cilj da pomiri niz suprotstavljenih sila. Odnosi između vlasnika i posluge, gostiju i korisnika, svakodnevnih i svečanih aktivnosti stvarali su niz prostornih tenzija. Radi njihovog pomirenja i uravnoteženja, osmišljena je jedinstvena organizaciona šema, poznata pod imenom salonski stan.

Struktura salonskih stanova, u Beogradu i Srbiji, karakteristična je po svojim ustaljenim obrascima organizacije. To su, pre svega, 1) salon prema ulici, 2) višenamenska prostorija, 3) dva ulaza, 4) servis prema dvorištu i 5) kružna komunikacija. Analiziraćemo svaki ponaosob.

1. Salon prema ulici

Pre Drugog svetskog rata, život visoke građanske klase podrazumevao je aktivnu društvenu svakodnevnicu. Radi razgraničenja društvenog i privatnog života porodice u okvirima jednog stana, po ugledu na italijanske vile, salonski stan imao je posebno izdvojenu prostoriju (salu), namenjenu svečanom prijemu gostiju.

Salon se uvek nalazio na uličnom frontu zgrade, na najreprezentativnijem mestu. U salon se ulazilo iz predsoblja ili iz trpezarije. Salon je bio u direktnoj vezi sa sobom u kojoj je, inače, istovremeno stanovalo i po više članova domaćinstva. Pored pozicije i dimenzija, salon je bio reprezentativan i po svojoj visini, opremi, nameštaju i dekoraciji.

2. Višenamenska prostorija

Težište okupljanja porodice u salonskom stanu bila je centralna višenamenska prostorija – trpezarija. Pored uloge predsoblja, ova prostorija koristila se aktivno u svečanim prilikama, u vreme krsne slave i prilikom obedovanja. Višenamenska prostorija projektovana je s takvim dimenzijama da omogućava postavljanje velikog trpezarijskog stola za porodična okupljanja.

Po svojim dimenzijama, trpezarija je omogućavala i neometano kretanje i uvezivanje pojedinačnih podcelina u funkcionalni sklop. Najčešće, trpezarija se pozicionirala u središte stana, i iz nje su se pružali ulazi u ostale stambene prostorije, salon i servisni blok.

3. Dva ulaza

Salonski stan otisak je klasnog društva u prostoru. Klasno društvo kao takvo podrazumevalo je razdvajanje različitih slojeva društva; kako u pogledu prostora, tako i u pogledu vremena.

Pored glavnog ulaza u salonski stan, uvek je projektovan i pomoćni ulaz manjih dimenzija. Pomoćni ulaz za poslugu je preko terase ili lođe, na dvorišnoj strani stana, bio povezan sa servisnom zonom i devojačkom sobom. Ovom šemom kretanja izbegavala se mogućnost susreta posluge i gospode. 

4. Servis prema dvorištu

U salonskom stanu, pomoćne prostorije grupisane su u funkcionalni blok. Kuhinja, ostava, toalet, kupatilo, soba za poslugu i pomoćna lođa bile su grupisane u dvorišnom krilu zgrade.

U servisni blok prostorija dolazilo se kroz pomoćni ulaz. Servisni blok je sa ostatkom stana bio povezan pomoću višenamenske prostorije, izdvojenog degažmana ili sistemom kružnih komunikacija.

5. Kružna komunikacija

Glavne prostorije u salonskom stanu međusobno su bile povezane sistemom protočnih prostorija. Prolazna trpezarija i sistem kružne komunikacije omogućavali su nesmetanu povezanost ulaznog prostora sa salonom, sobama i servisnim blokom, kao i njihovu međusobnu uvezanost.

Trajni organizacioni kvaliteti

Vremena prolaze, ali problemi ostaju. U proteklih 150 godina, gradovi i društvo doživeli radikalnu transformaciju svoje pojavnosti i značenja. Međutim, kontekst višeporodičnog stanovanja u centru gradu sa sobom nosi uvek iste, vanvremenske probleme.

Svečani prijem gostiju i razdvajanje posluge od gospode odavno su prevaziđene potrebe. Ali, kružna komunikacija i višestrukost stambenog prostora mogu se razumeti kao trajni organizacioni kvaliteti, koji u značajnoj meri povećavaju upotrebnu vrednost stana. Kao takvi, oni i danas mogu biti vitalni obrasci organizacije savremenog stana, prilagođenog savremenom stilu života i urbanitetu grada 21. stoleća.

Reference:

– Alfirević, Đ. i Simonović-Alfirević, S. (2017). „Beogradski stan“. Arhitektura i urbanizam, br. 38, str. 41-47.
– Alfirević, Đ. i Simonović-Alfirević, S. (2017). „Salonski stan između dva svetka rata u Srbiji – Preispitivanje opravdanosti korišćenja termina“. Arhitektura i urbanizam, br. 44, str. 7-13.
– Nestorović, B. (1955). „Evolucija beogradskog stana“. Godišnjak grada Beograda, br. 2, str. 247-270.

Kad ste već ovde…

• Salonski stan u Beču adaptiran u savremenom duhu