Obnova gradova Puta svile – lekcija za revitalizaciju starih sredina u Srbiji
Kako obnoviti i istoriju i nasleđe i kako napraviti „živi drevni grad“ a ne napraviti Diznilend? Upoznajte Samarkand, Buharu i Hivu.
Stara centralnoazijska poslovica kaže „Dao bih vreću zlata, samo da mogu da vidim slavni i stari grad Hivu!“. Samo ime „Samarkand“ podstiče na maštu, kao i kad prošapćete „Buhara“. Magija je tu već u najavi, a kada ih vidite, postane vam jasno da – niste dovoljno maštali!
Iz Kine mi dođi, svilu mi donesi
Kao što smo u priči o Taškentu rekli, on je bio najmanje važan od gradova na Putu svile u Uzbekistanu, ali su ga Sovjeti proglasili prestonicom. Možda zato da bi izbegli da oštete drevno nasleđe ova tri, mnogo važnija grada, a možda i zato što su u Buhari i Samarkandu u vreme stvaranja SSSR, Tadžici bili dominantno stanovništvo, a još uvek nikome nije najjasnije kako je kod delinacije nacionalnih granica sovjetskih republika Tadžikistan ostao tako malen, i kako su Tadžici većinom „upali“ u Uzbekistan.
O Taškentu, koji je moderna metropola, mnogo toga je rečeno, ali turisti u ovu zemlji (pa i mi) dolaze pre svega da vide tri čudesna grada koja su zasjala u vreme kada ništa na svetu maltene nije sjalo (kasni Srednji vek), a onda je njihov sjaj izbledeo, da bi se oni ponovo uzdigli i zauzeli svoja zaslužena mesta na kulturnoj, arhitektonskoj i turističkoj mapi sveta. Ovo je priča o obnovi Buhare, Samarkanda i Hive.
Pročitajte još na Gradnja.rs:
Bog je beskrajno plavo nebo
U muzeju Samarkanda su nam dali savršeno objašnjenje zašto svim građevinama na Putu svile dominira tirkizna boja. Zapravo, dopunu objašnjenja, jer smo znali da je turskijska stara religija (koji su poštovali i Proto-Mađari i Proto-Bugari i Mongoli) imala glavnog boga koji se zvao Tengri, ili „beskrajno plavo nebo“.
Kako su svi oni živeli u stepama, beskrajno plavo nebo bez oblaka je bilo nešto najlepše što se može videti iz jurte, odnosno šatora kada se probudite. I sama boja „tirkiz“ („turquiose“) znači „turkijski“.
A pozicija Uzbekistana na Putu svile kao mesta ukrštanja civilizacija donela su umetničku mešavinu turkijske plave, kineskih elaboriranih motiva i pločica sa glazurama, i islamske bioformne ornamentalne strukture. Pozornica je bila postavljena za gradove iz bajki, u kojima će stotinama godina sovjetski sineasti snimati „1001 noć“, „Alibabu“ i “Šeherezadu“.
Samarkand je bio renesansniji od Firence
U 14. i 15. veku Tamerlan i njegovi naslednici vladaju ogromnim prostranstvima i grade velelepne građevine, kao što su medrese na Trgu Registan (Peščani trg) ili Džamija Bibi-Hanim u Samarkandu.
Sve je ovo deo „Timuridske renesanse“ koja je izazvala veliki ulet umetnosti i nauke, čak par decenija pre Italijanske renesanse ili Quattrocenta, a Samarkand je bio neka vrsta „istočne Firence“.
Većina građevina je bila od svetlooker opeke, a one najznačajnije oblagane su elaborirano ručno crtanim glaziranim pločicama, na kojima je prominentna bila tirkizna boja u različitim nijansama.
Ali već sredinom 16. veka nastaju ekonomski problemi, zbog kojih će kanovi odlučiti da prekinu sa konstantnim obnavljanjem objekata koje su njihovi preci sagradili. A kao prva žrtva u celom procesu, pašće (i doslovno, sa fasada) glazirane pločice i ostaviti ružne „fleke od praznina“ za vekove.
Zamislite da na Firentinskoj katedrali ili na crkvi Santa Croce fali neka pločica cvetne gotike? Italijani bi umrli od sramote.
Takve su se „mrlje“ pojavile na svim važnijim građevinama, poput mauzoleja Šah-i-Zinda, i medresa Ulug-bega, Tilja-Kari i Šer-Dor (ove dve su nešto kasnije sagrađene od Ulug-begove medrese), koje zajedno čine kompleks Trga Registan.
Ni zemljotresi koji su usledili nisu ništa pomogli – neki minareti i kapije su čak i srušeni, kupole su naprsle, a pločice do dodatno popadale, u čemu je pomogao vetar iz pustinje, bogat peskom, ogromne temperaturne razlike i surovo sunce.
Kada su ruske carske trupe ušle u ove kanate, sve je već bilo derutno ili čak ruinirano. Zamislite da na Firentinskoj katedrali ili na crkvi Santa Croce fali neka pločica cvetne gotike? Italijani bi umrli od sramote. E pa, tako su i Uzbeci počeli da crvene.
Bez prečica u restauraciji
Ali, sa sovjetskom vlašću počinju i prvi radovi na restauraciji – oni su počeli 20-ih godina 20. veka, kada su uloženi napori da se sačuvaju makar oni postojeći fragmenti dekora. Početkom 30-ih godina obavljeni su radovi na restauraciji obloga spoljnih fasada, da bi posle Drugog svetskog rata, 1950-1958. bile obnovljene dvorišne fasade, a 1979. završeni su radovi na restauraciji unutrašnjih slika džamija.
No, ostalo je puno toga da se uradi i nakon raspada SSSR, a vlasti nove države su se potrudile da sve urade kako treba, a ne naručenim štampanim pločicama iz Španije, kao u slučaju novosadskog Vladičanskog dvora, u akciji rekonstrukcije koja je pre par godina izazvala brojne kritike i laičke i stručne javnosti.
Gotovo sve fasade na skoro svim objektima su zasjale starim sjajem, a tamo gde nisu polako se odvijaju prema planovima.
Naime, uzbekistanske vlasti su otvorile zanatske škole keramičara, uz pomoć brojnih stranih partnera – izučavali su kako su svoje „asuleho“/“azuležo“ pločice održavali Španci i Portugalci; gledali su u pravcu Maroka da nauče kako se u savremenim uslovima proizvode keramičke pločice starim tehnikama, i na kraju su pozvali Kineze, koji nikada, osim možda u Kulturnoj revoluciji, koja je srećom bila kratkotrajna, nisu izgubili iskustvo ručnog šaranja pločica, mukotrpnog sušenja, glaziranja i dvostrukog pečenja.
Televizije poput BBC-ja i Al-Jazeere su radoznalo izveštavale o ovom ponovnom uzletu starinskih tehnika obnavljanja drevnih istorijskih građevina. I rezultat je sada spektakularan. Gotovo sve fasade na skoro svim objektima su zasjale starim sjajem, a gde nisu, kao na Džamiji Bibi-Hanim, polako se odvijaju prema planovima. Sa medrese Tilja-Kari skinuto je čak 120.000 kubnih metara zemlje, peska i prašine i otkriveni su novi podovi i mozaici.
Obnova Buhare i Hive ili – kako ne napraviti Diznilend?
Stari grad Buhara, koji je osnovan pre 2.500 godina je unutar svojih zidova imao čak 500 stojećih spomenika: oni uključuju 24 medrese, 48 džamija, 14 karavan-saraja, 9 mauzoleja, 4 trgovačke kupole, citadelu Ark i mnoge hamame, stare kuće i kanale. Program restauracije započeli su Sovjeti kasnih 1960-ih godina, a Uzbekistan ga je nastavio od svoje nezavisnosti 1991. sa još većim žarom.
Tu su se nametnula mnogo pitanja: kada se rekonstruišu spomenici, šta s njima raditi, budući da to već 70 godina nisu bile medrese, u socijalizmu? Šta sa novoizgrađenim zgradama u sred istorijskih celina? Kakve materijale koristiti za obnovu? Kako da, kada budu „tip-top“, budu ponovo „žive“ a ne kulise nekog muzeja na otvorenom?
Što se tiče relikata socijalizma, da bi se ”vizuelno otvorio” stari centar i time omogućilo da se spomenici bolje vide, uklonjene su osrednje zgrade iz 1950-ih.
Što se tiče funkcije, kako se većina nadograđenih džamija, medresa, mauzoleja i drugih monumentalnih građevina više ne koriste kao takve, za svaku je pronađena nova funkcija. Neke medrese, na primer, pretvorene su u zanatske centre, ateljee i galerije. Ostalim strukturama obnovljene su stare funkcije.
Karavan-saraj je sa druge strane, ponovo skladište svile i platna, a stari sukovi su obnovljeni kao aktivni sukovi, samo sada najčešće za ”turističku robu”, uz izvestan broj pijaca koje rade i za lokalce. Među obnovljenim znamenitostima su mauzolej Samanida, medrese Mir-Arab i Čor-Minor i minaret Kalijan.
Što se tiče relikata socijalizma, da bi se ”vizuelno otvorio” stari centar i time omogućilo da se spomenici bolje vide, uklonjene su osrednje zgrade iz 1950-ih. Pre finalnih radova, uvedena je nova infrastruktura a ulice koje u najčešće bile obložene peskom, da se kamile iz karavana ne bi klizale, postale su popločane.
Obnova Stare Buhare šalje veoma snažnu poruku ostatku islamskog sveta o potrebi obnove i reintegracije starih gradova u nove načine života.
Najteži je deo bio oko izbora opeke. Vlasti su insistirale na tome da se proanaliziraju stare cigle i stare tehnike pečenja i da se naprave nove koje su istog sastava i pečene na isti način. Ali, ovaj mukotrpan put se isplatio. Stara Buhara, koja više nije “zapuštena mahala”, sada je održiv prosperitetni grad pun turista.
Aga Khan Development Network (AKDN) je učestvovala u obnovi Stare Buhare i posle završetka radova naglasila je da “obnova Stare Buhare šalje veoma snažnu poruku ostatku islamskog sveta o potrebi obnove i reintegracije starih gradova u nove načine života”. Danas grad vrvi od turista i lokalaca, restorani i starinarnice se mešaju sa starim zanatima i pijacama.
Ako vam se žuri, zovite Kineze, njima se ne žuri
Što je Hive tiče, oštećenja u okviru starog i zidovima opasanog grada Ičan-Kala bila su velika sa dolaskom sovjetske vlasti, te su nakrivljeni i oštećeni zidovi u potpunosti zamenjeni novima od istovetnih materijala, što je dovelo do „talasanja“ u javnosti – mnogi arhitektonski čistunci veruju da zgrade treba da budu očuvane ili marginalno restaurirane, dok su sovjetske arhitekte u Hivi favorizovali prilično program obnove novim materijalima (cement i boje).
I ovde smo se susreli sa „dve škole“ renoviranja – onom koja bi sve ostavila tako kako je, uz čuvanje postojećeg stanja (kod nas primer Bač), i one koja bi sve vratila u prvobitno stanje (primeri Golubac, Užice, Fetislam ili Ohrid), a iz svega se vidi da je pobedila ova druga struja.
Kinezi su tražili da se od grada ne pravi „starac sa dečjim licem“, kako su se izrazili, i sve su završili starim materijalima.
Ali, i ovde su se sukobile dve struje – tokom 80-ih je značilo da su zidovi u ruševinama ponovo izgrađeni i da su nedostajuće pločice na oblozima medrese zamenjene, ponovo na veoma precizan način, ali uz nove materijale i boje, što nije ponovljeno u novom krugu restauracije od 2014, kada je Vlada Uzbekistana odlučila da celo područje proglasi gradom-muzejem, i zatražila je pomoć Kineske akademije za kulturno nasleđe, koja je poslala je profesionalni tim za restauraciju kulturnih relikvija u Hivu.
Tim se nastanio u gradu i zajedno sa lokalnim stanovništvom izvršio restauraciju, često uz svađe sa lokalcima koji su hteli da urade sve „brže i modernije”, citirajući sovjetsku obnovu iz 80-ih. Kinezi su tražili da se od grada ne pravi „starac sa dečjim licem“, kako su se izrazili, i sve su završili starim materijalima.
Kineski tim primenio je metod „minimalne intervencije“, uz strukturne potpore građevinama da bi izbegli dalja utonuća i pucanja.
Kineski tim odlučio je da iskoristi svoje iskustvo sa restauracije Prolaza Điaiu na Kineskom zidu, te su primenili metod „minimalne intervencije“, uz strukturne potpore građevinama da bi izbegli dalja utonuća i pucanja.
Građevine su dobile noćno osvetljenje, kao i one u Buhari i Samarkandu. 2019. godine završeni su, posle dugog i mukotrpnog rada, radovi na obnovi Ičan-Kale, uz najsavremeniji računarsku tehnologiju ali uz stare i lokalne tehnike i materijale. Kinezima se žuri kada prave nove građevine, a sasvim su strpljivi kada obnavljaju stare.
Možda je ovo i putokaz za sve stare sredine u Srbiji, od valjevskog Tešnjara, preko vojvođanskih baroknih i „copf“ starih jezgara gradova, pa do ruševnih mahala.
Kao rezultat, uz liberalizaciju trgovine i viznog režima, svi ovi gradovi su dobili značajan priliv stanovništva, uz otvaranje hostela, restorana, radnji svih tipova i naravno, zanatskih radionica i muzeja. Mladi iz Taškenta su se vratili i započeli novi život.
Možda je ovo i putokaz za sve stare sredine u Srbiji, od valjevskog Tešnjara, preko vojvođanskih baroknih i „copf“ starih jezgara gradova, pa do ruševnih mahala – kako obnoviti i istoriju i nasleđe, i kako napraviti „živi drevni grad“. A kada to uradite, vrate se i život, i novac.
