Novi Beograd – simbol socijalizma, simbol kapitalizma

Novi Beograd od svog nastanka do danas predstavlja prostor za arhitektonski i urbanistički eksperiment. U današnjim intervencijama moguće je zapitati se – da li će novi projekti ikada zaslužiti da se nađu u muzeju MOMA?

Razvoj Novog Beograda i njegovo planiranje bilo je jedno od najvećih arhitektonskih izazova u Jugoslaviji, a proširenje Beograda na levu obalu Save smatralo se, prema Ivanu Štrausu, poduhvatom koji je za jugoslovenske arhitekte do 1948. godine, bio nezamisliv. U novom arhitektonskom izrazu odstupalo se od totalitarnog arhitektonskog modela, socijalistički realizam se smatrao nazadnim, a isticalo se okretanje ka zapadnoevropskim modelima, koji su izražavali „dinamiku modernog života“ u Jugoslaviji.

Novi Beograd kao jugoslovenski brend

Skulptoralni i monumentalni arhitektonski jezik karakterističan za Sovjetski Savez nije odgovarao novoj slici Jugoslavije, zbog čega je Tito lično predstavio najvećim jugoslovenskim arhitektama tog vremena koncept za zgradu Centralnog komiteta – CK (danas Palata „Ušće“). Prema tom konceptu, zgrada je trebalo da karakteriše „novu Jugoslaviju“, stilom specifičnim samo za nju, o čemu govore tekstovi Vladimira Kulića.

CK je projektovan prema njujorškim modelima, što je pokazivalo jasnu ideološku odrednicu Jugoslavije.

Realizovano rešenje Mihajla Jankovića iz 1965. godine, prema tekstovima objavljenim u časopisu „Urbanizam Beograda“, komunicira sa Kalemegdanom kao vertikala suprotstavljena izrazitoj horizontalnosti tvrđave i starog grada. Zgrada u staklu projektovana je prema njujorškim modelima, što je pokazivalo jasnu ideološku odrednicu Jugoslavije kao moderne zapadno orijentisane države. Jedinstveni arhitektonski obrasci služili su i kao brend Jugoslavije.

U stvaranju arhitektonskog jezika kao brenda, uz kulu CK kao vertikalnu dominantu, omeđen Savom kao „vodenom avenijom“, izdvaja se potez uređenih parkova koji se mirnim ambijentom suprotstavljaju betonskoj strukturi Brankovog mosta koja dominira „prednjim“ ambijentom ušća. Među tim parkovima, najveći značaj u prostornom narativu  ima Park prijateljstva. Smešten u zelenilu između ključnih tačaka prezentacije Novog Beograda i Jugoslavije – zgrade Saveznog izvršnog veća (SIV), Muzeja savremene umetnosti i zgrade CK, ovaj prostor bio je pokazatelj ideologije i tendencija razvoja Jugoslavije.

Bilo je važno naglasiti da je ideološki značaj sadnica bio veći od umetničkog oblikovanja prostora.

Protokol koji se i danas zadržao podrazumeva ceremoniju sađenja drveća u Parku prijateljstva. Sadnice su sadili državnici, umetnici i druge ličnosti iz inostranstva, pri čemu se Jugoslavija promovisala kao prijateljska zemlja, koja i na ovaj simbolični način balansira između uticaja Istoka, Zapada i Nesvrstanih zemalja.

Preplitanje ideologije i stvaranja prostornog narativa, naročito je bilo istaknuto kroz konkurs obeležavanja sadnica u Parku prijateljstva na Novom Beogradu iz 1977. godine. Iako je većina dizajnerskih rešenja imala spomeničku i umetničku vrednost, za obeležavanje sadnica izabrano je rešenje Slavoljuba Stankovića. Odabrano rešenje jedino nije bilo oblikovno dominantno u odnosu na strukturu parka i sadnica, što znači da je, prevedeno na jezik arhitekture, bilo važno naglasiti da je ideološki značaj sadnica bio veći od umetničkog oblikovanja prostora.

Promene u idelogiji

Današnji narativ ovog poteza nije mnogo drugačiji od vremena kada je nastao, iako je delimično izgubio svoju reprezentativnu ulogu. Kroz funkcionalno i ambijentalno raslojavanje može se primetiti da su neke prostorne dominante poput SIV-a (danas Palate „Srbija“), Muzeja savremene umetnosti i Parka prijateljstva ostale istovetne svom primarnom tekstu. Ipak, objekat CK (danas Poslovni centar „Ušće“) primer je paradigmatske promene u ideologiji.

Nekadašnji centar Saveza komunista Jugoslavije danas je jedan od gradskih simbola kapitalizma, ogoljen od svog identiteta, izjednačen sa bilo kojim drugim neboderom na svetu.

Život na Novom Beogradu

Osim razvoja reprezentativnih objekata uz ušće, Novi Beograd se razvija prvenstveno kao stambeno naselje, koje će vremenom postati najnaseljenija beogradska opština. Stambeni blokovi su razrađivani prema konceptima koji su spajali modele Le Korbizjea i socijalističku ideologiju, opet spajajući narative Istoka i Zapada.

Tako većina novobeogradskih blokova ima solitere i saobraćajnice nalik na Le Korbizjeov „Grad za tri miliona stanovnika“, odnosno „Ozareni grad“, ali su oni organizovani oko centara mesnih zajednica. Blokovi 45 i 70, odnosno „Naselja sunca“ po projektu Ivana Tepeša, Velimira Grdelja, Jovana Miškovića i Milutina Glavičkog predstavljaju tipske primere stambenih naselja koja su samodovoljna, sa brojnim mestima okupljanja i socijalizacije koja promovišu zajedništvo i jedinstvo stambene zajednice.

Objekti zauzimaju manje površine, a parter je osmišljen kao javni prostor sa različitim sadržajima.

I drugi blokovi zidani od pedesetih do osamdesetih godina prošlog veka imaju sličan princip organizacije, u kome objekti zauzimaju manje površine, a parter je osmišljen kao javni prostor sa različitim sadržajima. Manji blokovi grupisani u mesne zajednice imaju zajedničke društvene i administrativne centre, dok veći u okviru svojih granica sadrže sve neophodne gradske funkcije.

Od spavaonice do gradskog društvenog centra

Kada se govori o Novom Beogradu, često se govori o „spavaonici“, zbog njegovog dominantnog stambenog karaktera. Ipak, tokom devedesetih i na prelasku u novi milenijum, na Novi Beograd dolaze i savremeni tržni centri, hoteli i centri stranih kompanija. Iako se poslovni i komercijalni objekti poput Energoprojekta, Merkatora i Sava centra razvijaju već tokom šezdesetih i sedamdesetih godina, ponovna aktivacija Novog Beograda kao ekonomskog centra dovela je do promene u odnosu prema ovom delu grada, koji više nije reprezentativni politički centar, ili spavaonica, već i gradski društveni centar ka kome gravitiraju i stanovnici starog dela grada.

U socijalističkom modelu, više procenata prostora bilo je namenjeno slobodnim površinama, parkovima i javnim objektima.

Ova promena i „kapitalistička slika“ Novog Beograda, kao ekonomskog nukleusa grada, promenila je i način stambene gradnje. Ista promena koja je dovela tržne centre i korporativne objekte, uticala je i na odnos prema javnim prostorima i stambenim zajednicama. Dok je u socijalističkom modelu bilo podrazumevano da se što više procenata prostora nameni slobodnim površinama, parkovima i javnim objektima, kapitalistički model može se lako prepoznati na najnovijim blokovima.

Tako, na primer A Blok zadržava samo zakonske minimume slobodnih površina (oko 30%), a stanovi se nižu do maksimalnih kapaciteta, uz lokale u prizemlju. U modelu koji se zasniva na investicijama i privatnom vlasništvu, „javno dobro“ je skrajnuto kao neprofitabilno, zbog čega se ispunjava isključivo onoliko koliko je planskom dokumentacijom obavezno.

Eksperimentalno tlo

Ovakvi projekti savremene arhitekture ponovo su za nove stanovnike Novi Beograd učinili privlačnim, jer su omogućili istu vrstu izolovanosti bez zajednice i komšiluka, koja je zastupljena u novim objektima i u drugim delovima grada, i čest je model u svetu. Međutim, ukidanjem koncepta zajedništva na Novom Beogradu, može se reći da on gubi svoj duh i da se pretpostavi da će novi blokovi funkcionisati kao kapitalistički sateliti u socijalističkom okruženju.

Iako iz ugla starih Novobeograđana ovaj proces možda nije pozitivan, kao što nije ni kada se džentrifikuju naselja u starom delu grada, čak i ovakvi projekti pokazuju kontinuitet izgradnje Novog Beograda kao eksperimentalnog tla za izgradnju u skladu sa ideologijom i opštim sistemom vrednosti. Širenje grada će verovatno i dalje obuhvatati Novi Beograd, koji će verovatno i dalje biti slika i prilika društva koje ga oblikuje.

Ono što je sigurno je da je arhitektura i stil oblikovanja prostora u Jugoslaviji međunarodno prepoznat kao vredan, specifičan i atraktivan, pa je predstavljen čak i u Muzeju moderne umetnosti (MOMA) u Njujorku, dok nove prostorne intervencije ni po čemu ne odstupaju od arhitekture u ostatku grada, Evrope ili sveta.

Kad ste već ovde…

• Da li je sada trenutak za „popunjavanje“ Mitićeve rupe?