Kako je Novi Beograd prešao put od velike peščare do savremenog grada

U znaku obeležavanja šezdesetogodišnjice postojanja, Centralna zona Novog Beograda konačno je dobila status institucionalne zaštite – prostorno kulturno-istorijske celine.

»Kao svako dete Novog Beograda, i mene su roditelji vodili na izložbe u obližnji Muzej savremene umetnosti, delo arhitektonskog tandema Ivana Antića i Ivanke Raspopović. Prve kolače sam probao u restoranu Ušće na obali Save, koji je izgrađen prema nacrtima arhitekte Stojana Maksimovića. Kao mali, često nestašan, više puta sam na vlastitu pobudu odlazio iz vrtića, autorskog ostvarenja arhitekte Milosava Miše Mitića, u neobične šetnje po krovu susednog višeporodičnog stambenog objekta, čuvenog Meandra, s jednog na drugi kraj Bloka 21, koji je projektovao arhitekta Mihailo Čanak sa svojom grupom projektanata, inače čovek od koga sam dobio prva znanja o arhitekturi tokom njegove Pripremne škole za studije arhitekture. Za nas tadašnje klince prava je hrabrost bila ići napuštenim hodnicima i istraživati lavirintski prostor nikad završenog Muzeja revolucije arhitekte Vjenceslava Rihtera. Iz stana na 15. spratu stambene kule Bogdana Ignjatovića pružao se veličanstven panoramski pogled na Zapadnu kapiju Beograda, delo arhitekte Mihajla Mitrovića, koja je uvek dolazila do izražaja na kraju svakog dana, kada se sunce gubi na horizontu. […]«

Odlomkom iz predgovora doktorske disertacije „Specifičnosti in pomen tlorisne zasnove večstanovanjske arhitekture modernizma v obdobju 1950–1973 v Beogradu, Ljubljani in Zagrebu“, odbranjene 2018. godine na Fakultetu za arhitekturu Univerziteta u Ljubljani, zapravo jednim mojim živim sećanjem na prostor i objekte Novog Beograda pre tri decenije, a koji su, nema sumnje, uticali na moju odluku da se bavim arhitekturom, kao životnim pozivom, vredno je započeti priču o Centralnoj zoni Novog Beograda, koja je nedavno, u znaku obeležavanja svoje šezdesetogodišnjice postojanja, dobila konačno status institucionalne zaštite – prostorno kulturno-istorijske celine (Sl. glasnik RS 06/2021).

192 hektara pod zaštitom

Pod institucionalnu zaštitu stavljeno je devet novobeogradskih blokova Centralne zone (21, 22, 23, 24, 25, 26, 28, 29 i 30), ukupne površine 192 hektara, što ih čini površinski najvećom zaštićenom modernističkom celinom u Beogradu, ali i u Srbiji. Tom odlukom Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda počeo je da hvata korak sa „zapadnim“ sredinama bivše zajedničke države, naročito sa Slovenijom, koja je još početkom devedesetih godina počela institucionalno da štiti svoje modernističko nasleđe druge polovine 20. veka.

Grafički prikaz valorizacije objekata i prostora Centralne zone Novog Beograda pokazuje da je reč o dosta kompromisnom rešenju. Pod institucionalnom zaštitom prostorno kulturno-istorijske celine nalaze se dve (fizički odvojene) celine: »A« (Blokovi 21, 22 i 23) i »B« (Blokovi 28, 29 i 30), ukupne površine 144 hektara.

Istorijske celine

Zona središnjih kvadratnih blokova (Blokovi 24, 25 i 26) dobila je status zaštićene okoline prostorno kulturno-istorijske celine. Ova mala distinkcija između obodnih pravougaonih (600 x 400 m) i središnjih kvadratnih blokova (400 x 400 m) bila je neophodna zbog de facto situacije na terenu, s jedne strane, i postojanja višedecenijskog praznog, neizgrađenog i neuređenog prostora, ambiciozno predviđenog za javne sadržaje budućeg novobeogradskog središta na početku šezdesetih godina 20. veka, s druge strane.

Polovinom osamdesetih godina, nakon sprovedenog javnog konkursa, izgrađen je Blok 24 prema nagrađenom projektu Vlade i Bogdana Slavice. Izgradnjom ovog bloka, s potpuno drugačijom urbanističkom i arhitektonskom koncepcijom, prekinuta je zamišljena aksijalna osa Savezno izvršno veće – Železnička stanica »Novi Beograd«, dužine 1.600 metara, koja je bila glavna okosnica Plana Centralne zone Novog Beograda (1960, autori arhitekte Uroš Martinović, Leonid Lenarčič, Milosav Mitić, Milutin Glavički i Dušan Milenković).

Osamdesete godine prošlog veka karakterisala je jedna atmosfera oštre kritike prema modernističkoj paradigmi Novog Beograda. Među brojnim naučnim studijama i analizama, koje su se iscrpno bavile pitanjem rekonstrukcije modernističkog nasleđa Novog Beograda zasigurno treba izdvojiti radove arhitekte Miloša Perovića, sublimirane u knjizi »Iskustva prošlosti« (1985), te međunarodni konkurs za unapređenje urbane strukture Novog Beograda sa simpozijumom Budućnost Novog Beograda (1986).

Velika peščara prostirala se između »kostura« Arene, Vojnomedicinskog centra i današnje raskrsnice Bul. Zorana Đinđića i ulice Antifašističke borbe.

Gradnjom Beogradske arene (1992–2004) u Bloku 25, prema nacrtima arhitekte Vlade Slavice, koja je čitavu deceniju bila u nedovršenom stanju zbog ekonomske situacije u zemlji, prouzrokovane građanskim ratom u bivšoj Jugoslaviji i uvedenim sankcijama, nastavila se dalja negacija pomenute ose i osnovne ideje Centralne zone Novog Beograda. To je uticalo na njeno dimenzionalno smanjenje u odnosu na izvornu zamisao (Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda uzimao je u obzir tu okolnost u kasnijim raspisima javnih konkursa za Blokove 25 i 26). Novobeograđanima ovog kraja poznato je da je tu dugo vremena postojala velika peščara. Prostirala se između pomenutog betonskog »kostura« Beogradske arene, Vojnomedicinskog centra »Novi Beograd« i današnje raskrsnice Bulevara Zorana Đinđića i ulice Antifašističke borbe.

Čuvene prečice s malim baštama

Do kraja devedesetih godina (1997. godine gradi se prvi višeporodični stambeni objekat u Bloku 25) obeležila je detinjstvo mnogih generacija ovog dela Novog Beograda. Neki se još uvek sećaju čuvene prečice s malim bašticama (sa zasađenim paradajzom i paprikom) od Centra Mesne zajednice »Ušće« prema pomenutom Vojnomedicinskom centru, gde su roditelji svoju decu vodili kod lekara opšte prakse ili lekara specijalista (Blokovi 21, 22 i 23 su bili građeni za potrebe JNA). Danas se tu nalazi novi stambeni fond »pod lukom« u Bloku 22.

U zaštićenim celinama »A« i »B« ima ukupno 102 objekta od posebne vrednosti. Njihovi autori su: Leonid Lenarčič, Milosav Mitić, Ivan Petrović, Mihailo Čanak (2/3 Bloka 21 i Blok 29 – samo Mitić i Čanak), Bogdan Ignjatović i Leon Kabiljo (1/3 Bloka 21); Božidar Janković, Branislav Karadžić i Aleksandar Stjepanović (Blokovi 22 i 23); Ilija Arnautović, Janez Lajovic i Stanko Kristl (Blok 28); te Uroš Martinović (Blok 30).

Od navedenih autora danas su živi samo Aleksandar Stjepanović (90 godina) u Srbiji, te Janez Lajovic (89 godina) i Stanko Kristl (99 godina, najstariji arhitekta na tlu Slovenije) u Sloveniji. Zanimljivo je pomenuti da je baš na Kristlov 99. rođendan Centralna zona Novog Beograda proglašena za zaštićeno kulturno dobro, a njegov vrtić »Slavuj« u Bloku 28 (1974) za objekat od posebne vrednosti. Našoj stručnoj i široj javnosti gotovo je nepoznato da Kristlov novobeogradski vrtić ima svog starijeg brata (vrtić »Mladi rod«) u Ljubljani.

Parkovska arhitektura

Treba skrenuti pažnju na parkovsku arhitekturu Centralne zone Novog Beograda. Pejzažno i hortikulturalno rešenje Bloka 28, koje je ocenjeno izuzetno visokom ocenom od strane tadašnje stručne kritike, radio je biro za projektovanje i uređenje slobodnih površina »Vrtna arhitektura« (u okviru kombinata »Rasadnici«), sa arhitektom Olgom Milićević Nikolić na čelu.

Posebno je vredno pejzažno uređenje atrijuma stambenog bloka »7« (čuvene »Potkovice«), sa veštačkim nasutim brežuljcima, te pažljivo oblikovanim i osmišljenim mobilijarom, koje je sadržajno dopunilo i obogatilo arhitekturu ovog Arnautovićevog objekta, pa samim tim i uticalo na podizanje kvaliteta stanovanja. Ovaj biro, čiji doprinos zaslužuje podrobnu naučnu obradu u arhitektonskoj istoriografiji, nastavio je tradiciju koju je još početkom 20. veka započela arhitekta Jelisaveta Načić sa svojim neobaroknim stepeništem u Pariskoj ulici (1903), na samom ulazu u Kalemegdanski park. Vredno je pomenuti da su u tom birou radile mnoge žene arhitekte, poput recimo Cvete Davičo i Ljiljane Bakić.

Automatska telefonska centrala

U Centralnoj zoni Novog Beograda postoje još dva objekta, značajna autorska ostvarenja vredna pažnje stručne i šire javnosti. Automatska telefonska centrala u Bloku 29 (1975–1979) predstavlja jednu zanimljivu i jedinstvenu dvo-materijalnu strukturu ove neobične tipologije objekata u posleratnoj beogradskoj i srpskoj arhitekturi. Izgrađena je prema nacrtima arhitekte Vladimira Blažina. Zbog specifičnosti prirode projektnog zadatka, nekonvencionalnog rešenja i atipičnog, ali ipak prepoznatljivog, oblikovanja, ovaj objekat zaslužuje status objekta od posebne važnosti.

Zdravstveni objekat za primer

Isto važi i za Vojnomedicinski centar »Novi Beograd« u Bloku 22 (1975–1976). Izgrađen je prema nacrtima arhitekte Slavka Vuleševića, Kliskinog studenta i saradnika, te vrsnog stručnjaka za zdravstvene objekte u bivšoj Jugoslaviji. Prema valorizaciji neopravdano je obeležen kao objekat bez vrednosti, te neprimereno svrstan u isti rang sa novoizgrađenim stambenim fondom »pod lukom« u Bloku 22. Posebno treba naglasiti Vuleševićevo izvorno enterijersko rešenje ovog objekta, koje je i danas u duhu minulih osamdesetih godina 20. veka (na Novom Beogradu takav duh imaju još samo dva izvorna enterijerska rešenja: Sava centar i poslovna kula Zapadne kapije Beograda). Vulešević je dao izuzetan doprinos dizajnu opreme prostora – stolica, okruglih stolova, vizuelnih barijera, grafičkog dizajna putokaza, oznaka i slično, čime je išao u korak sa tada aktuelnim tendencijama u svetu, te smelo uvodio nove inventivne i inovativne elemente na području tipologije zdravstvenih objekata u srpskoj arhitekturi druge polovine 20. veka.

Vulešević je dao izuzetan doprinos dizajnu opreme prostora – stolica, stolova, vizuelnih barijera, putokaza…

Oba objekta, iako su nastala u promenjenim okolnostima daljeg razvoja novobeogradskog središta, svojom pojavnošću i oblikovnošću, kao autonomne celine u drugim (praznim) polovinama blokova 22 i 29, postali su tokom osamdesetih i devedesetih godina 20. veka odgovarajuća i prepoznatljiva zamena za predviđene i nikad izvedene javne sadržaje, te su kompozicijski zaokružlili urbanističko-arhitektonske celine pomenutih blokova.

Blok 21: Ab origine

U centralnoj zoni Novog Beograda posebno mesto zauzima Blok 21 (1960–1966), prva stambena/mesna zajednica po prelasku Brankovog mosta iz pravca starog dela grada. To je jedino stambeno naselje koje je dosledno izgrađeno prema izvornom Planu Centralne zone Novog Beograda iz 1960. godine. U tom pogledu predstavlja idealni prototip koncepcije budućih blokova Centralne zone Novog Beograda. Velika je šteta što nikada nije izvedeno ambiciozno rešenje kompleksa Centra stambene zajednice sa poslovno-stambenom kulom (arhitekta Milosav Mitić) na uglu Bulevara Zorana Đinđića i Ulice Antifašističke borbe, čime bi bila u potpunosti zaokružena urbanističko-arhitektonska celina Bloka 21.

Kule, meander i megablokovi

Blok 21 čine tri osnovne tipološke komponente, koje su proizašle iz Le Korbizjeovih planova dvadesetih i tridesetih godina 20. veka (La ville contemporaine de trois milions d’habitants, 1922; Le Plan Voisin, 1925; La ville Radieuse, 1930): stambene kule (na krajnjim tačkama Centralne zone, kao njeni reperi), stambeni meander (unutar bloka, kao povezujući element celine) i megablokovi (stambeni blokovi velikih dužina i visina, kao naglasak pravaca bulevara).

Moćni autorski pečati

Tipološka struktura objekata Bloka 21 predstavljala je polazni model za urbanističko-arhitektonske konkurse drugih novobeogradskih blokova Centralne zone (Blokovi 22, 23, 28 i 29). Na taj način su, a na osnovu unapred zadatih urbanističkih parametara (arhitekte Milutin Glavički i Branislav Jovin), dobijena različita arhitektonska oblikovna rešenja, sa moćnim autorskim pečatom.

Pluralizam autorskih izraza, u skladu sa tada proklamovanim vrednostima socijalističkog društva, bio je odraz promena modernističke paradigme na polju urbanizma i arhitekture, gradeći tako specifičan identitet Novog Beograda, i kao celine i kao njegovog središta, u odnosu na Braziliju i Čandigar, dva poznata modernistička grada, koji su imali jasan autorski pečat jednog arhitekte (Lusio Kosta i Le Korbizje).

Šetnja Centralnom zonom Novog Beograda ispunjena je neobičnim čitanjem arhitekture pojedinačnih ili čitavih grupacija objekata, sličnih ili srodnih oblikovnih karakteristika, pružajući na taj način namernom ili slučajnom posetiocu jasnu sliku razvoja arhitektonske misli tokom šezdesetih i sedamdesetih godina 20. veka. S druge strane, neostvareni projekti, brojni crteži, istorijski dokumenti i naučne studije pružaju nam drugačiju sliku – kako je ona mogla izgledati, koliko joj se posvećivalo pažnje i koliko je bila značajna u našem urbanističko-arhitektonskom razvoju druge polovine dvadesetog veka.

Kad ste već ovde…

• Kristal na Ušću: Rekonstruisana zgrada Muzeja savremene umetnosti