Mali vodič kroz arhitekturu Novog Sada iz objektiva jednog Beograđanina
U prvom delu naše novosadske trilogije upoznajemo vas sa delima arhitekata kao što su Imre Farkaš, Milenija i Darko Marušić, Lazar Kuzmanov i Živorad Janković.
„Grad je mesto dostupnosti. To je mesto gde mali dečak, dok prolazi kroz njega, može videti nešto što će mu reći šta želi da radi celog života“ – Luis Kan, arhitekta.
Arhitekte drugačije čitaju grad od profanog sveta. Igra oblika u nekoj građenoj sredini, zapravo jedna iskonska i istinska potraga arhitektonskih stvaralaca za idealnom formom, kako je pre sto godina napisao značajni velikan arhitekture, Šarl-Eduar Žanere (Charles-Edouard Jeanneret), aka Le Korbizje (Le Corbusier), predstavlja nepreglednu i dinamičnu sliku smenjivanja ličnih doživljaja i višeslojnih flashbackova na svetlu i u senci.
Arhitekte imaju tu moć, osobenu i svojevrsnu crtu, da mogu da prepoznaju rukopise svojih kolega, bilo prethodnika, bilo savremenika, bilo znanih, bilo neznanih autora. Sam taj dar prepoznavanja rukopisa govori o jednom vidu poštovanja prema nečijem doprinosu u složenom i uvek živom procesu gradotvornosti jedne sredine.
Pročitajte još na Gradnja.rs:
- Zapisano u kamenu: Drevni materijal u arhitekturi naših velikana
- Kako je Novi Beograd prešao put od velike peščare do savremenog grada
Važnost prvog in vivo susreta
Po dolasku brzim Sokolom, koji je približio dva značajna današnja središta savremene srpske arhitekture u poslednjih godinu dana, Beograda i Novog Sada, prvi in vivo susret sa novosadskom arhitekturom, podjednako važan i za arhitekte i za ne-arhitekte, predstavlja zgrada Putničke železničke stanice (1959–1964), autorsko ostvarenje arhitekte Imrea Farkaša i njegovih saradnika iz projektnog ateljea “Arhitekt“.
Ovaj značajni predstavnik zrelog, osobenog i regionalnog modernizma bio je sastavni i ravnopravni element procesa modernizacije Novog Sada na početku šezdesetih godina XX veka kao pokrajinskog središta, tada više puta ponovljene i izgovarane mantre.
Zahvaljujući grupi entuzijasta i posvećenika, okupljenih oko Društva arhitekata Novog Sada i njegovog glasila (DaNS), svojevrsnog bastiona savremene novosadske arhitektonske scene, ovaj Farkašov objekat istrgnut je iz nepravednog zaborava, te na potpuno nov i svež način predstavljen profanoj i stručnoj javnosti širom Srbije putem izložbe Fokus na modernizam: arhitektura Novog Sada 1950–1970 (2017).
“Farkašovo zlato” doprinelo je toplini ovog dvoetažnog prostora, pa samim tim i jednoj toploj i domaćinskoj dobrodošlici prispelim putnicima u Novi Sad.
Posebnu pažnju privlači autorov rafinirani senzibilitet za detalj. On se uočava u enterijeru velikog i dvoetažnog hola, zapravo najznačajnije tačke u okviru projektovanog i izvedenog objekta, te vešto promišljenog ouverturea prema planiranom staničnom trgu i budućem Bulevaru u pravcu Dunava.
Plafonska površina sastavljena je iz istih “pozlaćenih” kvadratnih pločica, koje su u datoj konstelaciji poprimile ulogu neuobičajenog i nekonvencionalnog modulusa pokrivanja “cik-cak” unutrašnje, donje površine krovne konstrukcije. Čuveno “Farkašovo zlato” doprinelo je toplini ovog dvoetažnog prostora, pa samim tim i jednoj toploj i domaćinskoj dobrodošlici prispelim putnicima u Novi Sad.
Lični, setni i reminiscentni modernizam Bloka 2
Na samome početku Novog Sada, kako bi rekli posetioci i gosti Srpske Atine, odmah na prvoj većoj raskrsnici Bulevara oslobođenja i Bulevara Kralja Petra I, nalazi se takozvani Blok 2 (1970–1972), odnosno grupacija stambenih blokova i kula na čijem projektovanju i izgradnji je radio značajni predstavnik Beogradske škole stanovanja, arhitekta Mihailo Mika Čanak, aka Čika Mika, nakon dobijene prve nagrade na raspisanom republičkom konkursu 1970. godine.
Iako nesporno pripadaju takozvanoj Industrijskoj moderni, kako ih je inače sam Čanak odredio u svojoj poznatoj radnoj klasifikaciji pravaca u savremenoj arhitekturi, ovi stambeni blokovi i kule predstavljaju jedan lični, setni i reminiscentni modernizam, nastao kao posledica raspada arhitektonske grupe “Beogradskih pet” (1956–1970), te gubitka dragog porodičnog prijatelja, kuma i kolege, arhitekte Milosava Miše Mitića.
Nakon skoro petnaestogodišnjeg delovanja pod okriljem grupe, Čanak se našao potpuno sam na vetrometini ondašnjih zbivanja na arhitektonskoj sceni.
Nakon skoro petnaestogodišnjeg delovanja pod okriljem grupe, neretko u nezavidnoj i nimalo zahvalnoj ulozi “tasa na vagi” i cohabitarea između različitih karaktera članova i ciljeva, kako pojedinaca tako i grupe, Čanak se našao potpuno sam na vetrometini ondašnjih zbivanja na arhitektonskoj sceni.
U njegovom stvaralačkom opusu, ova stambena grupacija predstavlja prelazni vacuum, kao svojevrsni hommage prema minulim pedesetim i šezdesetim godinama 20. veka, i usputna stanica ka potpunom oslobađanju vlasititog spiritusa i pronalaženja sopstvenog autorskog izraza u arhitektonskom stvaralaštvu.
Bračni par Marušić i njihova „Lubenica“
Korak dalje, nakon dvostrukog paralelnog reda dvotraktnih sklopova u takozvanom Bloku 3, delimično završenom prema izvornoj urbanističkoj i arhitektonskoj zamisli projektantske grupe Milana Lojanice, Borivoja Jovanovića i Predraga Cagića iz 1971. godine, takođe uglednih i renomiranih predstavnika Beogradske škole stanovanja, nalazi se vešto uklopljena ugaona poslovna-stambena zgrada (1989–1998), arhitektonsko ostvarenje Darka i Milenije Mile Marušić, najpoznatijeg arhitektonskog bračnog para u srpskoj arhitekturi.
Stručnoj javnosti, naročito u Beogradu, nekako je nezapaženo prošao predlog arhitekte Dušana Krstića, doajena novosadske arhitektonske scene i značajnog predstavnika stambene arhitekture druge polovine XX veka, da se ovaj objekat Marušićevih zaštiti kao kulturno dobro Novog Sada.
Zgrada predstavlja zaokruženu prostornu trilogiju na temu stanovanja starije generacije arhitekata u novosadskom Bulevaru oslobođenja.
Netipični (dvo)ugao Marušićevih, sa veštim koketiranjem različitih tipoloških obrazaca, kao i njihovim nekonvencionalnim naglašavanjem u dotadašnjem projektantskom praxisu i graditeljskoj delatnosti srpskih arhitekata, poput, recimo, strateški izvučene kule izvan glavnog volumena objekta i uspostavljene pravilne ulične regulacije u gradskoj matrici, svojevrsnog specifikuma “kuće na kući” i jedne istinske autorske težnje ka ostvarenju preko potrebne individualizacije u višeporodičnom stanovanju kao nove upotrebne vrednosti, uticao je na kvalitativan pomak u izgradnji identiteta i prepoznatljive savremene novosadske arhitekture.
“Lubenica”, kako je od mila nazivaju Novosađani zbog svog različitog lica i naličja, ili Višeslojna nostalgija, kako ju je okarakterisala istoričarka umetnosti Dijana Milašinović Marić zbog naslaga brojnih istorijskih slojeva u svom istoimenom napisu, objavljenom u časopisu Arhitektura i urbanizam, predstavlja zaokruženu prostornu trilogiju na temu stanovanja starije generacije arhitekata u novosadskom Bulevaru oslobođenja.
Nije zgoreg pomenuti da ovaj novosadski stambeno-poslovni objekat ima svog bliskog “srodnika”, izgrađenog u približno isto vreme u beogradskom Bulevaru Kralja Aleksandra, u okviru složene i zahtevne višeautorske urbanističko-arhitektonske operacije uobličavanja jednog zvezdarskog bloka (M. Bobić; Đ. Bobić; M. Lojanica; D. i M. Marušić; S. Ličina).
Smela monohromatska kubistika Laze Kuzmanova
Daljom šetnjom ovim novosadskim bulevarom u pravcu Mosta Slobode, odmah nakon Futoške pijace i raskrsnice koja vodi ka čuvenoj sinagogi, i dalje ka samom Trgu Slobode, pažnju namernog ili nenamernog prolaznika privlači jedna vešta i za današnje prilike smela monohromatska kubistika, oličena u autorskom ostvarenju arhitekte Lazara Laze Kuzmanova i njegovih saradnika (arh. Marina Pejić i Aleksandar Davidović), a koja se s pravom može pripisati daljem koraku gorepomenute uočene trilogije stanovanja.
U srpskoj arhitekturi se do sada retko događalo da se jedan autor odluči za primenu trodimenzionalnog modula u oblikovanju fasadnog pročelja. Izvedeni stambeno-poslovni objekat u Bulevaru (2019–2021) materijalni je dokaz da je ova autorova odluka bila ispravna i da rezultat nije izostao!
Dobro prostudiranim i promišljenim rešenjem jednog oblikovnog motiva može se zaokružiti jedno vanredno arhitektonsko delo od detalja do celine.
Jedna modulna jedinica terase, sa tranzenastom i otvorenom površinom, sasvim logičnom i prirodnom podelom u pogledu stepenovanja intimnosti ovog produžetka stanovanja, postala je zaštitni i prepoznatljivi znak ovog višeporodičnog stambenog objekta, ali i potvrda da ponavljanje istog motiva ne mora nužno voditi ka putu monotonosti i dosadnosti.
Naprotiv, dobro prostudiranim i promišljenim rešenjem jednog oblikovnog motiva može se zaokružiti jedno vanredno arhitektonsko delo od detalja do celine. Zato Kuzmanovljeva monohromatska kubistika neodoljivo podseća na avangardne i, za tadašnje prilike, smele eksperimentalne aksonometrijske crteže Jo Kleka, odnosno Josipa Sajsela (Josip Seissel), iz dvadesetih godina minulog veka.
Smela i slobodna igra sa oblicima
Ne toliko u doslednom citiranju i pozivanju na njih, koliko u smeloj i slobodnoj igri sa oblicima, njihovim komponovanjem i ponovnim dekomponovanjem, sve sa jasnim ciljem postizanja jedne promišljene vizuelne igre, nesvakidašnje perceptivne varke i vešte optičke iluzije.
Upravo to posmatrača navodi na razmišljanje da li stoji pred dvodimenzionalnom (površinskom) ili trodimenzionalnom (prostornom) slikom. Tek kad se u potpunosti približi objektu, takoreći u zadovoljenju svog iskonskog nagona radoznalosti, shvata autorovu zanimljivu i dinamičnu igru “svetlih” i “tamnih” oblika, koja je potpuno u skladu sa brzinom gradskog bulevara i kičme Novog Sada od putničke železničke stanice do Mosta Slobode.
Spens bliži i srodniji Sava centru nego Gripama
U dodiru sa Ulicom Maksima Gorkog otvara se nepregledno prostranstvo sa jednom zanimljivom površinskom i iz čovekove perspektive nesagledivom strukturom (1979–1981), gotovo stopljenom sa spiritusom mirne vojvođanske ravnice.
Iako je pojedine novosadske arhitekte i istoričari arhitekture približavaju sa svojim splitskim “srodnikom”, potpuno razumljivo zbog istog autorskog rukopisa arhitekte Živorada Žike Jankovića sa koautorima (Brankom Bulićem i Duškom Bogunovićem u Novom Sadu, te Slavenom Rožićem u Splitu), ona je po svojoj iskrenoj prirodi izdvajanja fasadnog pokrivača, kao “kože” objekta, i neophodnih instalacija i konstruktivnih elemenata, kao njegovih vitalnih “organa”, dosta bliža i srodnija novobeogradskom Sava centru, arhitektonskom ostvarenju Stojana Maksimovića.
I Jankovićev i Maksimovićev objekat, prvi u Novom Sadu, drugi u Beogradu, predstavljaju dalji odjek čuvenog pariskog Centra Žorž Pompidu.
U prilog te tvrdnje ide i činjenica kratkog vremenskog okvira za projektovanje i izgradnju ovih objekata zahtevnih i složenih projektnih programa i sadržaja.
I Jankovićev i Maksimovićev objekat, prvi u Novom Sadu, drugi u Beogradu, predstavljaju dalji odjek čuvenog pariskog Centra Žorž Pompidu (franc. Centre national d’art et de culture Georges-Pompidou, 1971–1977), arhitektonskog ostvarenja Renca Pjana (Renzo Piano), Ričarda Rodžersa (Richard Rogers) i Đanfranka Frankinija (Gianfranco Franchini).
Kompleks koji zaslužuje odgovarajuću obnovu i rekonstrukciju
Prostrani enterijer u toplim i jarkim bojama, sa neskrivenim instalacijama i konstruktivnim nosačima kao sastavnim i ravnopravnim elementima oblikovanja, i pored nemile situacije naizgled napuštenosti ovog zdanja, privlači pažnju korisnika da dalje korača nepreglednim i dobro projektantski promišljenim lavirintom prostornih ambijenata različitih veličina, priroda i karaktera.
Upravo zbog takvog doživljaja, jedne dinamične smene prostornih ambijenata i zaista prepoznatljive i kvalitetne arhitekture, kompleks SPENS-a (Stonitenisko Prvenstvo Evrope Novi Sad) zaslužuje odgovarajuću obnovu i rekonstrukciju.
(Nastaviće se)
Foto-galerija
Ne znam da li ste primetili, ali sve nove stambene zgrade imaju oluke iz kojih se voda sa krovova sliva na trotoar. Znači, rešenje za odvod kišnice iz 19. veka.