U Muzeju banjičkog logora mogu se videti predmeti na kojima su izrezbarena prepoznatljiva arhitektura zgrade Logora Banjica, ali i jedan crtež enterijera našeg poznatog arhitekte.
Ove godine navršava se 75 godina od oslobođenja Beograda od nacističke okupacije. Za zvanični datum oslobođenja prestonice uzima se 20. oktobar, ali su same borbe unutar grada trajale gotovo mesec dana. Jedan od delova grada, koji je oslobođen 5. oktobra, bio je i prostor Banjice, zajedno sa kompleksom istoimenog koncentracionog logora. Ovo je bio najveći logor te vrste na prostoru okupirane Srbije (deo nekadašnje Kraljevine Jugoslavije, pod upravom Trećeg rajha i lokalnih kolaboracionista), koji je egzistirao od juna 1941. do oktobra 1944. godine. Malom broju ljudi je poznato da se logor nalazio u zgradi sadašnje Vojne akademije.
Zgrada u kojem je tokom Drugog svetskog rata bio smešten konc logor Banjica, svoj život započinje 1938. godine, kada je izgrađena kao kasarna za smeštaj 18. pešadijskog puka. U to vreme bila je to veoma moderna zgrada, sa svim neophodnim tehničkim uslovima za smeštaj i obuku vojske. Baš iz tih razloga je i zloupotrebljena za potrebe organizovanja konc logora za teritoriju Beograda, a kasnije i cele Srbije.
Manje je poznato da se logor nalazio u zgradi sadašnje Vojne akademije koja je zloupotrebljena zbog njenih uslova za smeštaj i obuku.
Za razliku od „Prihvatnog logora Zemun“ (zvaničnog naziva za logor Sajmište), koji je otvoren pre svega za rešavanje „Jevrejskog pitanja“ na teritoriji Beograda i većeg dela današnje Vojvodine, Logor Banjica je otvoren pre svega za smeštaj političkih osuđenika, intelektualaca i pripadnika Jevrejske i Romske populacije uopšte, koji su dovođeni kako iz Beograda, tako i iz cele Srbije. Po zvaničnim podacima, kroz logor je prošlo nešto više od 23.000 osuđenika, ali se smatra da je taj broj znatno veći i da dostiže cifru od oko 250.000. Po nepotpunoj dokumentaciji, broj ubijenih je oko 3.800, ali se smatra da taj broj dostiže i 30.000 ljudi. Ove razlike posledice su činjenica da je logor služio i kao tranzitno mesto za mnoge koji su slati u druge logore u Nacističkoj Nemačkoj i Poljskoj, ali i na prinudni rad u nemačke fabrike. Takođe, mnogi zarobljenici ili taoci, nisu ni evidentirani u logorskim dokumentima, već su direktno kamionima slati na stratište u Jajincima. Ljudi su ubijani najčešće streljanjem, ali i gušenjem ugljen-monoksidom sa specijalno konstruisanim kamionom „dušegupkom“, koji je logor koristio nakon što su njime Jevreji pobijeni unutar Logora Sajmište.
Stvaralaštvo u kazamatu
Sam logor je, kao i sva druga slična mesta širom okupirane Evrope, bio centar monstruoznih zločina protiv čovečnosti, koji su se duboko urezali u psihu preživelih logoraša, ali i njihovih potomaka, to jest, svih onih koji su detaljnije bili upućeni u dešavanja na Banjici.
Međutim, kako je „život“ u banjičkom logoru izgledao, možemo videti i iz još jednog ugla. Možda će zvučati pomalo bizarno, ali iz ugla likovne i primenjene umetnosti. Dešavanja u logoru i njegove zatočenike često bi nadživeli njihovi lični predmeti. Svi oni koji bi mogli biti upotrebljeni za tehničku obradu (noževi, perorezi, ekseri, igle, šila itd.), kao i pribor za pisanje i crtanje, zajedno sa papirom, bili su najstrože zabranjeni. Za početak, tu je više primeraka šahovskih setova, različite veličine i oblika, što nam govori da su u logoru obitavali stolari ili umetnici vični obradi drveta, koji su priručnim perorezima ili nožićima, za takve uslove, stvarali omanja umetnička dela.
Da li su se nadali da će preživeti i da će im kao uspomena na logorovanje ostati jedan takav predmet, nikada nećemo saznati.
Posebno fascinira veći broj tabakera i kutijica za duvan i druge sitne predmete, na kojima su sa manje ili više veštine, bile izrezbarene slike zgrade Logora Banjica. Motivi su slični, tačnije ponavljaju se, pa se pretpostavlja da je jedan ili nekoliko istovetnih crteža, nastalih prilikom ulaska u logor ili po sećanju nekog od logoraša, a koji su zatim poslužili drugima za kasnije rezbarenje. Takve kutijice bile su različite veličine, rezbarene su različitim alatima, u drvetu ili metalu, a posebno fascinira koliko je samo mesto uticalo na logoraše, da su želeli da na svojim ličnim predmetima imaju ugravirane slike zgrade konc logora. Da li su se nadali da će preživeti tu patnju i da će im kao uspomena na logorovanje ostati jedan takav predmet, nikada nećemo saznati.
Tu su i razni drugi predmeti, poput lutkica i drugih igračaka, takođe nastalih od različitih materijala, koji nam svedoče da su i najmlađi bili zatvarani i ubijani na ovom mestu.
Derokov crtež
Sačuvano je i više primeraka portreta muških i ženskih logoraša, poreklom od različitih autora, koji su u tom trenutku bili zatočeni u logoru. Ne postoji mnogo crteža enterijera logora, ali jedan od njih na veoma upečatljiv način prikazuje izgled jedne logorske sobe. U pitanju je crtež arhitekte Aleksandra Deroka, koji je takođe bio zatvoren u banjičkom logoru, najverovatnije zajedno s drugim intelektualcima koji nisu želeli da pruže javnu podršku okupatorskom režimu. Iako urađen u kroki potezima, posmatrač u njemu može da prepozna sve detalje jedne zatočeničke prostorije, sa oskudnim inventarom i uslovima u kojima su logoraši obitavali.
Susret s istorijom
Svi ovi predmeti, ali i mnogo više od toga, mogu se videti u Muzeju banjičkog logora koji je smešten u okviru nekoliko prostorija prizemlja levog krila današnje Vojne akademije. Muzej je otvoren 1969. godine, a dopunjen i preuređen 1984. godine. Svoj konačni izgled, nakon novih istraživanja, dobija 2001. godine. Možda ova godišnjica posluži kao povod da obiđete muzej i upoznate se sa jednom od mračnijih strana naše istorije.
Kad ste već ovde…
