Kako se pojavila kupola na pravoslavnim hramovima
Koji je značaj i simbolika kupole u istočnom hrišćanstvu i zbog čega je dugo nije bilo u rimokatoličkoj sakralnoj arhitekturi.
Juče su mnogi proslavili dolazak i pravoslavne Nove godine, pa su jedni drugima čestitali srećnu i uspešnu 7528. godinu. Doduše, to što se u vreme Julija Cezara početak nove godine računao od 1. septembra i što je ona već odavno (staro) kalendarski uveliko započela, ostavićemo kao manji propust. Rasprava oko kalendara, iako bazirana na utemeljenim naučnim računanjima, ne može uticati na hrišćansku poruku, naročito onu pravoslavne prirode. Pravoslavno hrišćanstvo ima svoje postulate, koji se mogu primetiti i na polju sakralne arhitekture.
Istini za volju, rimokatolička crkva je veliki uticaj izvršila izgradnjom gotičkih katedrala, gde je akcenat stavljen na svetoj geometriji i svetlosti. Tumačenje reči Božije kao svetlosti sveta, manifestovalo se izgradnjom masivnih, vitkih prozorskih otvora, ispunjenih šarenim vitražima, u kojima su predstavljene scene iz Hristovog života, ali i života lokalnih martira, koji su svoj život položili u borbi za širenje hrišćanstva po zapadnoj Evropi.
Međutim, jedan značajni detalj nekako je ostao po strani zapadne, gotičke arhitekture. U pitanju je kupola koja je sve do perioda renesanse smatrana isključivo istočnjačkom tvorevinom, pa se nije pojavljivala u sakralnoj arhitekturi. Uzalud prisustvo rimskog Panteona, kada su zapadni učenjaci i crkveni velikodostojnici u tome videli isključivo šizmatičnu Vizantiju ili Grčko carstvo, kojem su u poznom srednjem veku osporavali romejske korene i kontinuitet s Rimskom imperijom.
Aja Sofija je uslovila negativan stav Zapada prema istočnoj arhitekturi, a pre svega kupoli.
Sledeći maestralne primere arhitekture svojih prethodnika, car Konstantin (306-337) podiže crkvu Svetog Apostola, u koju smešta mošti prvih dvanaest Hristovih učenika, koja je po pretpostavkama nekih istraživača imala pet ili više kupola. Crkva je tokom osmanskog osvajanja 1453. godine potpuno uništena (zbog svog krstoobraznog oblika nije mogla biti pretvorena u džamiju), pa je njeno identifikovanje svedeno na istraživanje minijatura u nekim rukopisima ili drugim likovnim predstavama, u kojima se nazire forma ove crkve. Daleko veći uticaj ostvarila je čuvena Aja Sofija ili crkva Sveta Sofija, iako nastala za vreme cara Justinijana (527-565), dakle pre raskola dveju crkava, koja je uslovila, možemo reći i negativan stav Zapada prema ovoj arhitekturi, a pre svega kupoli. A šta je zapravo bila simbolika kupole u (istočnom) hrišćanstvu?
U antičkom periodu, učeni ljudi su smatrali da kosmos poseduje oblik kugle. Otuda na skulpturama Mitre, božanstva koje je prethodilo Hristu, predstave kugle ili čak svetog jajeta. Na tim skulpturama je ovo istočnjačko božanstvo prikazano kako stoji na sveri ili kako se rađa iz ljuski jajeta, a taj koncept je u malo izmenjenom obliku nastavljen u hrišćanstvu, kao i mnogi drugi elementi koji su preuzeti od mitraizma i drugih paganskih religija.
Ovaj put je svera prešla u ruke arhanđela Mihajla, nebeskog arhistratega i čuvara kosmosa, dok se Hrist počeo prikazivati s knjigom u ruci. Razlog ovome je zato što je po starohrišćanskom, a kasnije pravoslavnom učenju, Hrist donosio reč Božiju (Logos), koju simbolizuje knjiga, dok je kosmos pojam/pojava koja egzistira i pre Hristove pojave, pa je za njega bio zadužen arhanđel Mihajlo.
Kupola kao nebeski svod
U nekom trenutku, na Zapadu menjaju ovaj koncept, po kojem se uloga arhanđela Mihajla marginalizuje, a Hrist, iako već centralna figura religije, dobija i atribute čuvara/spasioca sveta (kosmosa). Ova predstava Hrista sa sferom na latinskom dobija ime Salvatore Mundi (Spasilac Sveta). U nekim predstavama Hrist dobija i atribute svog Oca, pa se predstavlja kao tvorac/veliki arhitekta Sveta. Tu je ponovo prisutna svera, ali koju ne smemo tumačiti kao planetu Zemlju (loptastu planetu), već kao nešto što je u to vreme ljudima bilo poznato kao „unutrašnji“ svet/kosmos, gde se u donjoj polovini svere nalazila Zemlja, a u gornjoj polovini svere Nebo.
Ovaj koncept je podrazumevao da se izvan kosmološke svere nalaze neke druge dimenzije, tumačene kao viša nebesa ili prostori u kojima obitavaju nebeske sile poput anđela, arhanđela, serafima i drugih Božijih zastupnika. U ovom konceptu se krije i naš odgovor. Gornji deo svere ili Nebo, preuzeto je u konceptu formiranja sakralne arhitekture, čime je kupola označila nebeski svod, odnosno Nebesku crkvu, koja natkriljuje crkvu na zemlji. Iz ovog koncepta počinje hiljadugodišnji razvoj kupole, kao glavnog elementa vizantijske, to jest, istočnohrišćanske arhitekture, u čije baštinike spada i naša kultura.
Najznačajniji pobornik ove teorije, pa i u neku ruku učitelj drugim, mlađim kolegama, jeste arhitekta Predrag Ristić. Detaljni opis ovog kosmološkog pristupa u projektovanju crkava može se pronaći u njegovoj knjizi Kolač, gde autor sublimira kompletnu ideju kosmosa, koja se u vizuelnom smislu preslikava na elemente jednog hrišćanskog hrama. Neki od zagovornika savremenog pristupa u projektovanju sakralne arhitekture ističu da je ovaj koncept prevaziđen i da je potrebno razmotriti druge ideje, koje bi takođe bile u skladu sa (istočno) hrišćanskim kanonom.
Istočnjački izum
Iako je ideja veoma kompleksna i hrišćanski prijemčiva, za nju nisu imali sluha u zapadnom hrišćanstvu. Kao što smo već objasnili, koncept kupole bio je isuviše grčki ili istočnjački izum, pa se Rimokatolička crkva od njega distancirala, dok se sama ideja svere kao kosmosa zadržala isključivo na predstavama Hrista, čak i nakon geografskih otkrića i dokazivanja oblika naše planete i heliocentrične strukture našeg planetarnog sistema.
Kad ste već ovde…
