Širom Balkana izgrađeno je više sahat kula koje svaka svojom autentičnom arhitekturom i dalje plene pažnjom prolaznika i turista.
Era javnih satova još uvek nije prošla, ali se oni više ne zidaju kao kule, poput onih koji su u periodu od preko 300 godina nicali širom Balkana. Bilo da su ti krajevi bili pod vlašću Otomanskog carstva, Austrijskog carstva ili Mletačke Republike, javni satovi kule zidani su u svakom značajnijem gradu. Zanimljivo, razvoj ovakvih arhitektonsko-mehaničkih postrojenja tekao je gotovo ujednačeno u svim moćnim državama koje su ukrštale svoje interese na Balkanu, što se može zapaziti po domišljatosti i umetničkoj vrednosti svakog sata pojedinačno. Nevezano za svoje nekadašnje poručioce i ktitore, ove sat ili sahat kule i dalje krase mnoge gradove i varoši, pa na neki način i povezuju stanovnike Balkana.
Prvi veliki javni sat, izveden u okviru neke zgrade (kule), izgrađen je u Engleskoj u 13. veku. Nakon njega, popularnost i potreba za modernim merenjem vremena u javnom prostoru (ne računamo jednostavno sunčane satove) počinje da se širi brže nego trend ispijanja kafe ili uzgajanja lala. Novi satni mehanizmi od početka 15. veka bivaju unapređeni sa segmentima koji pokazuju ne samo sate i minute već mesece u godini, znake zodijaka i kretanje nekih nebeskih tela, pa dobijaju naziv „astronomski satovi“.
Takva dva poznata sata, pojavljuju se u slično vreme (oko 1405. godine) u Bernu i Pragu, koji će svojim satnim i astronomskim mehanizmom, ali i arhitekturom uticati na druge satove širom Evrope. Još jedan sat, koji nastaje gotovo čitav vek kasnije (oko 1499. godine), a koji je veoma uticao na satove u primorskim gradovima Balkana, bio je onaj u Veneciji. Ova „hronološka kula“, kako je po izgradnji dobila ime, zamišljena je kao stambena zgrada (palata), sa kulom u središnjem delu pročelja, u kojoj je smešten kompletan satni, odnosno, astronomski mehanizam.
Razvoj arhitektonsko-mehaničkih postrojenja sahat kula tekao je gotovo ujednačeno u svim moćnim državama koje su ukrštale svoje interese na Balkanu.
Venecijanski sat, uostalom kao i kompletna mletačka kultura, uticali su na izgled primorskih gradova primorja. U Dubrovniku je prvi gradski zvonik sa jednostavnim satom izgrađen još 1444. godine, ali je već 1506. godine prepravljen, kada mu je okačeno veće zvono, a pridodate su i mehaničke bakrene figure koje otkucavaju sate. Tada je modernizovan i mehanizam sa mesečevim menama. Kula je tokom 17. veka usled zemljotresa doživela oštećenja, pa je 1929. godine srušena i ponovo izgrađena po starim nacrtima.
Za razliku od dubrovačke, kotorska sat kula izgrađena je još kasnije, 1602. godine, po nalogu guvernera Mletačke republike, Antonija Grimaldija. Sastoji se iz nekoliko vidljivih etaža, ima dve strane sa satnim mehanizmom, a izgrađena je od rustičnih kamenih blokova isečenih iz stena planine Lovćen. Nakon nekoliko razornih zemljotresa i ova sat kula je doživela oštećenje, tačnije nakrivljenje koje je vidljivo, zbog čega su joj dodatno ojačani temelji 1979. godine.
Pijani sat
Austrijska imperija je takođe zidala satove kule. Jedna od najpoznatijih je i simbol grada Ljubljane, koji se nalazi u tvrđavi na uzvišenju pored grada. Tvrđava je izgrađena u 12. veku, ali je sadašnji izgled, zajedno sa visokom belom sat kulom, dobila u 16. veku, kada je preuređena i modernizovana za potrebe odbrane od osmanskih osvajanja. Kula ima jednostavni fortifikacioni izgled, sa satovima na sve četiri strane. Može se uporediti sa satom na Petrovaradinskoj tvrđavi, koji je izgrađen krajem 17. ali je obnovljen u 18. veku, od kada datira njegov sadašnji izgled. Za razliku od ljubljanskog, petrovaradniski poseduje baroknu kupolu, a kazaljke imaju obrnutu namenu – velika pokazuje sate, a mala minute. Ovo je urađeno usled potrebe posada rečnih brodova, koji su vekovima prolazili ispod tvrđave, da vide približno tačno vreme, što znači da je bilo važno videti kazaljku za sate, a tek onda za minute. Takođe, zimi sat usled hladnoće kasni, a leti usled toplote žuri, pa ga zovu još i „pijani sat“.
Petrovaradniski poseduje baroknu kupolu, a kazaljke imaju obrnutu namenu – velika pokazuje sate, a mala minute.
Sličan barokni sat može se videti u na Beogradskoj tvrđavi. Ova sahat kula izgrađena je u periodu između 1740. i 1789. godine, kada je Beograd bio pod osmanskom vlašću. Ovaj paradoks osmanske vlasti i barokne arhitekture može se objasniti pretpostavkom da su Austrijanci nakon povlačenja iz Beograda 1739. godine za sobom ostavili projekte za izgradnju kule sa satom, a koja je po tim nacrtima izgrađena od strane Osmanlija. Nije nemoguće, pogotovo ako se uzme u obzir činjenica da je izučavanje astronomije i merenje vremena u Osmanskoj imperiji tog doba bilo na zavidnom nivou.
Mehanizam ukraden iz Sigeta
Astronomska istraživanja, računanje vremena i kalendara (ne samo lunarnog islamskog) u Osmanskoj imperiji započinje tokom vladavine Sulejmana I Veličanstvenog. Država doživljava kompletan procvat, pa i naučno-tehnološki, što uslovljava i razvoj proučavanja i merenja vremena. Ličnost koja je posebno zaslužna za razvoj ovog polja bio je Taki Al Asadi, matematičar, naučnik i astronom, koji je za potrebe svojih istraživanja dobio i prvu modernu opservatoriju u Istanbulu u kojoj su se izrađivali i prvi modeli časovnika.
Nakon prvih satova, koji u prestonicu dolaze od strane Austrijanaca kao poklon sultanu, oko 1547. godine počinje njihova velika potražnja i ubrzana proizvodnja. Ubrzo dolazi i do izgradnje prvih sahat kula, termin koji je umnogome odomaćen na našim prostorima. Sahat kule su podizane u svim značajnijim gradovima evropskog dela carstva, na prometnim trgovima ili u blizini velikih džamija, po uzoru na javnu ulogu satova i navike gradskog stanovništva na zapadu, da se po njima upravljaju i podešavaju svoje privatne časovnike.
Prva sahat kula koja je izgrađena u Osmanskom carstvu je ona u Skoplju. Zidana je u periodu između 1566. i 1572. godine i najpre je izrađena od drveta, da bi kasnije bila obnovljena u crvenoj opeci. Zanimljivo, prvi satni mehanizam koji je ugrađen u kulu donešen je ili tačnije rečeno ukraden iz Sigeta (Ugarska), što je bio čin svojevrsnog isticanja ratnog plena. Kula poseduje šest etaža i dekorativno dovršen vidikovac, koji je krunisan belom orijentalnom kupolom.
Sarajevska sahat kula meri vreme po lunarnom kalendaru, pa iz tog razloga ponoć prikazuje odmah po zalasku sunca.
Jedna od najpoznatijih sahat kula u primorju, podignuta od strane Osmanlija, predstavlja ulazna kula u grad Herceg Novi. Izgrađena je 1667. godine po naredbi sultana Mahmuda, na mestu starije srednjovekovne kapije iz vremena Tvrtka I Kotromanića. Kula poseduje zapadnjačku fortifikacijsku arhitekturu, a poreklo ktitora odaje oblik i dekoracija prozora, koji imaju orijentalne linije i prelomljene arapske lukove. Sat gleda na dve strane, ka spolja i ka unutra.
Jedan od najznačajnijih osmanskih gradova unutar kopna bilo je Sarajevo, koje u slično vreme kada i Herceg Novi dobija i svoju sahat kulu. Ona je spaljena 1697. godine za vreme povlačenja austrijskog kneza Eugena Savojskog, a obnovljena je 1762. godine. Jedna je od najviših sahat kula tog vremena, sa veoma malom površinom u osnovi i visokom kulom izgrađenom od tesanog kamena. Proteže se na više etaža, a poslednja na kojoj se nalaze četiri časovnika, poseduje i staklene prozore. Potkrovna etaža sa kupolom naknadno je izgrađena posle austrijske okupacije. Zanimljivo, ali sarajevska sahat kula je možda jedina na svetu koja meri vreme po lunarnom kalendaru, pa iz tog razloga ponoć prikazuje odmah po zalasku sunca.
Širom Balkana izgrađeno je više sahat kula, koje svaka svojom autentičnom arhitekturom i dalje plene pažnjom prolaznika i turista. Spomenuli bismo i kule u Bitolju iz 19. veka, koja je na svojoj kupoli naknadno dobila pravoslavni krst, ali i onu u Prijepolju iz 18. veka, izgrađena u kombinaciji kamena i bondruka, sa karakterističnom drvenom krovnom konstrukcijom.
Neizostavno merenje vremena
Potreba da se meri vreme, ali i fasciniranost i u neku ruku opterećenost protokom vremena, svojevrsna je samo za jedno smrtno biće – čoveka. Da li zato što je jedini kome je tvorac podario razum, pa za razliku od životinja može da spozna protok vremena ili je to strah od prolaznosti (memento mori – seti se da si smrtan) koja nas konstantno tera da pratimo proticanje vremena i da se po njemu upravljamo, tek čovek ne prestaje da proizvodi satove, naročito javne, koji sada već u digitalnom obliku krase mnoge ulice, trgove i putničke terminale. Tehnologija i dizajn satova se menja, ali njihovo prisustvo u javnom prostoru po svemu sudeći nikada neće izostati.
Kad ste već ovde…
