I benzinske pumpe su arhitektonska dela – ističe istoričar umetnosti Marko Stojanović.
U jednom od proteklih tekstova na portalu Gradnja.rs bilo je reči o zanimljivoj arhitekturi benzinske pumpe u Gruziji. Tema ponovo postaje aktuelna zbog nekoliko dešavanja koje su pogodila arhitektonsku struku u proteklih par godina, a koja se tiču rušenja dva bisera arhitekture benzinskih stanica – novosadske Velike pečurke i beogradske Dejtonke. Da li je ovo uvertira u rušenje i drugih pumpi, koje će u doglednoj budućnosti u potpunosti zameniti tipski uniformisani objekti?
Arhitektura benzinskih stanica stara je koliko i postojanje komercijalnog drumskog saobraćaja, za čije narasla potrebe još krajem 19. veka počinju da se grade posebne pumpe za snabdevanje gorivom. Međutim, prve benzinske stanice koje zbog svoje prepoznatljive moderne arhitekture bivaju zabeležena od strane autora pojave zvane Internacionalni stil, Hičkoka i Džonsona, bila su benzinska pumpa Dapolin u Kaselu, arhitekte Hansa Borkovskog i pumpa kompanije Standard oil u Ohaju, projektnog tima Klaus & Daub. Iz fotografija i planova ovih objekata više je nego očigledno da je funkcionalistička osobina moderne omogućila razvoj industrijske arhitekture, u koju spada i arhitektura benzinskih pumpi. S druge strane, dolaskom postmoderne i njenog koncepta oživljavanja različitih istorijskih stilova, arhitekte dobijaju novu inspiraciju za primenu originalnih formi nastalih na temeljima sovjetske konstruktivističke arhitekture.
U stvaranju originalnih arhitektonskih rešenja za benzinske pumpe, nisu zaostajala dela domaćih autora. Originalnost u izrazu podsticali su pre svega investitori (državne i privatne benzinske kompanije), koje su za potrebe projektovanja angažovali naše renomirane arhitekte. Na prvom mestu NIS Jugopetrol, koji 70-ih godina od novosadskog arhitekte Mirka Stojnića naručuje projekat za benzinsku pumpu, koja će odmah nakon izgradnje poneti nadimak Pečurka. Njen prepoznatljivi armirano-betonski klobuk, prečnika 25 metara, postaje statička paradigma u svetu građevinarstva i arhitektonski reper novosadskog urbanog jezgra.
Prepoznatljivi armirano-betonski klobuk, prečnika 25 metara, postaje statička paradigma u svetu građevinarstva i arhitektonski reper novosadskog urbanog jezgra.
Nakon ovog arhitektonskog rešenja dolazi do pravog procvata arhitekture NIS-ovih benzinskih pumpi, među kojima se izdvajaju popularna Dejtonka arhitekte Maria Jobsta, koja svoj nadimak dobija jer biva završena u vreme potpisivanja Dejtonskog sporazuma (1995) i mirijevska pumpa tandema Milenije i Darka Marušića (1997). Nakon toga podižu se i benzinske stanice privatnih kompanija. Arhitekta Dejan Babović projektuje benzinske pumpe SHER BOX, u Skojevskoj ulici (1999) i Jurija Gagarina (2003). Nakon toga nastaju i novosadska benzinska pumpa Piramida, biroa Ardi doo (2002) i batajnička pumpa Braća Crnomarković, projektnog biroa CEP, arhitekata Ognjena Đurovića i Dejana Pintara. Gotovo svi navedeni objekti bivaju nagrađeni nekom arhitektonskom nagradom.
I pored navedenih arhitektonskih vrednosti, ali i prepoznatljivih autorskih formi čije kvalitete prepoznaju i posmatrači izvan arhitektonske struke, zapaža se novi trend rušenja ovih industrijskih lepotica. U tome prednjači naslednik NIS Jugopetrola, ruska firma Gasprom, koja kao da se trudi da ubije svaku originalnost na polju arhitekture benzinskih stanica, rušeći za godinu dana Veliku pečurku i Dejtonku. Još uvek nije poznat razlog anuliranja ovih objekata. Da li ih je pregazilo vreme, pa iz funkcionalnih razloga ne mogu biti rekonstruisane da bi zadovoljile nove potrebe točenja goriva i ispijanja kapućina ili je nova kompanija jednostavno procenila, bez konsultovanja relevantnih stručnih institucija, da ovi objekti ne poseduju arhitektonske vrednosti zbog kojih se za potrebe njihovog održavanja moraju primeniti posebni principi zaštite? Nadamo se da ostali navedeni objekti neće doživeti istu sudbinu…
Marko Stojanović, istoričar umetnosti
