Enterijeri, Izdvojeno

Geca Kon – Rekonstrukcija u duhu zlatnog perioda kultne knjižare

Marko Stojanović, 06.08.2021. 1 4 min za čitanje

Celom enterijeru i izlogu knjižare u Knez Mihailovoj vraćen je onakav izgled kakav je bio za vreme ove važne ličnosti Beograda.

Gotovo da ne postoji osoba u Beogradu koja bar jednom u svom životu nije zakoračila u ovu poznatu knjižaru koja se nalazi u Knez Mihajlovoj ulici. Decenijama je to bilo mesto gde su mnogi ljubitelji dobrih knjiga pronalazili svoj posebni kutak, odlazili u knjižaru neobičnog zvučnog imena, a da nisu ni znali odakle potiče njen naziv. Poneki su znali da je ponela ime po nekom prethodnom vlasniku – knjižaru, ali ništa više od toga.

Tokom poslednjih desetak godina, sudbina ove knjižare bila je neizvesna, ponajviše zbog problema u privatizaciji Izdavačkog preduzeća Prosveta, u čijem vlasništvu se nalazila i navedena knjižara. Problem je rešen tokom 2020. godine, kada je objavljeno da knjižara „Geca Kon“ prelazi u sistem knjižara JP „Službeni glasnik“ i kada je odlučeno da objekat bude u potpunosti rekonstruisan.

Svečano otvaranje upriličeno je početkom 2021. godine. Međutim, pre fotografija rekonstruisane knjižare i opisa enterijera možda je najbolje nešto više reći o prvobitnom vlasniku po kojem je knjižara dobila ime i zbog čega je on važna kulturno-istorijska ličnost Beograda.

Kuća u Knez Mihailovoj 12 je 1979. godine dobila status spomenika kulture; Foto: Nikola Martinović

Sve knjige koje su zaplenjene u njegovoj knjižari, na engleskom, francuskom i ruskom, javno su spaljene.

Geca Kon rođen je pod imenom Gejza 1873. godine u austrougarskom gradu Čongradu, u jevrejskoj porodici. Otac mu je bio rabin/učitelj, pa se obrazovanje mladog Gejze nije dovodilo u pitanje. Međutim, umesto verskog usavršavanja, koje se tradicionalno prenosilo sa oca na sina, odabrao je da se školuje u trgovačkoj školi (knjižarski smer), a zatim završava i gimnaziju u Novom Sadu. Zatim prekida školovanje i praktično se usavršava kod nekoliko knjižara, da bi se na kraju 1901. godine preselio u Beograd, dobio srpsko državljanstvo i novo ime po kojem je do kraja života ostao upamćen – Geca.

Iste godine otvara knjižaru za domaću i inostranu književnost u Knez Mihailovoj ulici 1 i vrlo brzo postaje prijatelj sa vodećim intelektualcima tog doba – Slobodanom Jovanovićem, Branislavom Nušićem, Jašom Prodanovićem i naravno Milošem Crnjanskim, koji je takođe bio rođen u Čongradu.

Knjižara Geca Kona na staroj adresi – Knez Mihailova 1

Veliki pokrovitelj književnika

Kako je poticao iz veoma imućne porodice, a svojim poslovanjem je i uvećao svoj imetak, Geca Kon je bio veliki pokrovitelj književnika i svih značajnijih institucija kulture, a o njegovom patriotizmu je malo ko upoznat. Još za vreme Prvog svetskog rata, 1916. godine u okupiranom Beogradu, Geca u svoj izlog ističe plakat kojim se veličaju pobede srpske vojske.

Ovo se nije dopalo austrougarskim okupatorima, koji ga hapse i interniraju u koncentracioni logor kod Nežidera, a sve knjige koje su zaplenjene u njegovoj knjižari, na engleskom, francuskom i ruskom, bivaju javno spaljene. Dakle, iako rođen u Habzburškoj monarhiji, Geca je Srbiju doživljavao kao svoju domovinu, a cela neprijatna situacija kao da je najavila događaje koji su usledili dve decenije kasnije.

Gecin kutkak sa potpuno restauriranim nameštajem; Foto: Nikola Martinović

Knjižara je 1990. godine prvi put rekonstruisana i dobila izgled sa kružnim staklenim motivima.

Kako se nakon Prvog svetskog rata posao sve više uvećavao, Geca odlučuje da svoju knjižaru i izdavačko preduzeće preseli u druge poslovne prostorije. Za te potrebe on 1932. godine kupuje kuću na adresi Knez Mihailova 12, koja je projektovana četiri godine ranije od strane arhitekte Radoslava Todorovića. Ovaj lokal je bio znatno prostraniji i omogućio je Konu da izloži daleko više knjiga i druge prateće opreme koju je jedan savremena knjižara tog vremena nudila. Nažalost, vihor Drugog svetskog rata je prekinuo nemerljiv doprinos najpoznatijeg beogradskog knjižara.

Iako su ga mnogi prijatelji upozoravali da će nemački okupator sigurno uhapsiti porodicu Kon zajedno sa ostalim beogradskim Jevrejima, Geca ne odustaje od ostanka u Srbiji. Sklanja se sa porodicom u Vrnjačku Banju, gde ga okupatori pronalaze i odvode u logor. Celokupna porodica streljana je u mestu Jabuka kod Pančeva, dok je Geca prebačen u Beč, a kasnije Grac, gde je bio isleđivan od strane okupatora, a već 1942. godine i ubijen.

Rekonstrukcija iz 1990. godine sa kružnim motivima; Foto: Anđelko Vasiljević, Politika

Spomenik kulture

Kompletan njegov književni fond je uništen, a najvrednije knjige su prebačene u Nacionalnu biblioteku u Beču (gde se najverovatnije i dalje nalaze). I druga imovina porodice Kon je konfiskovana – kuća, nekoliko stanova, placevi, lični predmeti u koje spadaju slike i porodične dragocenosti i naravno izdavačko preduzeće, koje okupator pripaja izdavačkoj kući „Jugoistok“, koja je služila za izdavanje propagandnog materijala na prostoru Balkana. Ovo izdavačko preduzeće 1944. godine biva konfiskovano od strane partizana i kasnije pretvoreno u Izdavačko preduzeće „Prosveta“.

Kuća u Knez Mihailovoj 12 je 1979. godine dobila status spomenika kulture, a knjižara je 1990. godine prvi put rekonstruisana i dobila izgled sa kružnim staklenim motivima, koji su najviše upamtili Beograđani, ali koji ni po čemu nije mogao da prenese duh prvobitne Gecine knjižare.

Rekonstrukcija u duhu zlatnog perioda knjižare

Nepravda je konačno ispravljena i knjižara „Geca Kon“ je ove godine rekonstruisana u duhu njenog zlatnog perioda, kada je njome upravljao istoimeni vlasnik. Autor eksterijera i enterijera knjižare, arhitekta Nikola Martinović, ukazuje da je proces rekonstrukcije bio veoma delikatan i da se vodilo računa o mnogim detaljima.

Uklonjeni su stakleni dekorativni motivi iz izloga, koji je ponovo dobio profilisani drveni parapet i okvir, a ulazna vrata sa posebnim mehanizmom i načinom otvaranja su izrađena po uzoru na originalna iz 30-ih godina, a sve to po smernicama Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Sve police u prizemlju su reparirane, a ponovo je u funkciju vraćen mehanizam kliznih merdevina kojima prodavci ili klijenti mogu da dopru do knjiga na višim policama.

Pod knjižare je takođe osvežen i sada ceo enterijer poseduje onaj izgled kakv je imao za vreme Gece Kona, o čijem izdavačkom radu i vlasništvom nad knjižarom upućuje spomen tabla istaknuta na jednoj centralnoj polici koja se zapaža na ulazu u prostor. Sprat knjižare je takođe rekonstruisan, sa salom za promociju sa 30 mesta i posebnim Gecinim kutkom, sa potpuno restauriranim nameštajem, među kojima radni sto, stolice, vitrine, ali i prodajna galerija slika.

Primer dobre prakse

Ovakav pristup rekonstrukciji i restauraciji javnih enterijera, koji poseduju kulturno-istorijsku vrednost, može poslužiti kao uzor i za druge prostore, poput kulturnih ustanova, ugostiteljskih objekata ili stambenih prostora, kojima je novo vreme podarilo novu funkciju, ali čiji duh minulih vremena može biti oživljen i sačuvan za nove generacije.