Betonske gromade koje čekaju da ih ponovo otkrijemo

Memorijalni parkovi koji su ostali na teritoriji naše zemlje predstavljaju oaze mira ali i vredni arhitektonsko-graditeljski svedoci vremena. 

Prethodnih dana u centru medijske pažnje, mnogobrojnih javnih i privatnih razgovora struke i svih onih koji smatraju da imaju šta da kažu, nalazi se nedavno otvoren spomenik Velikom Županu Stefanu Nemanji. Svojevrsna kontroverznost spomenika i spomeničkog platoa, njegova verodostojnost, način izgradnje, otvaranja i finansiranja otvara mnoštvo pitanja. Međutim, ono što se neosporno može izvući iz ovakve situacije, upravo leži u podizanju društvene svesti o osvrtu na spomeničku kulturu koja je obeležila život na ovim prostorima i velikim delom oblikovala naš identitet.

Svedoci vremena

Cilj podizanja spomenika u skulpturalnim formama ali i arhitektonskim objektima, pejzažnim intervencijama i drugim načinima obeležavanja, od vajkada, ogleda se u prostornoj artikulaciji pamćenja – potrebe društva da ovekoveči i naglasi kako značajne ličnosti i događaje, tako i duhovne i društvene vrednosti.

Spomenici u sebi sadrže čitavu istoriju koja im je prethodila, ali i budućnost koja joj predstoji, podsećajući buduće naraštaje o žrtvama pojedinaca podnetim u čast njihovog života. Iako veoma često osporavani za selektivnu istinitost i prekrajanje istorije, spomenici svedoče vremenu u kojem nastaju i slikovito kroz svoje pozitivne ali i negativne umetničke izraze govore o nama.

Od statue do prirodne oaze

Jedna od značajnih kategorija spomeničke kulturne baštine vezuje se za memorijalne spomenike koji obeležavaju tragične istorijske događaje. Nakon dva svetska rata znatno se menja odnos prema prostorima sećanja premeštajući monumentalnu, klasičnu spomeničku skulpturu u memorijale koji kroz metaforu govore o događaju ili ličnosti. Na prostoru SFRJ sagrađeno je oko 15.000 spomenika koji su, velikim delom, zaokruženi u spomeničke celine i memorijalne parkove. Nažalost, veliki broj spomenika je porušen, dok je drugi deo pod uticajem vremena postepeno bledeo – od velelepnih, mnogobrojno posećenih destinacija do ruševina obraslih šibljem nije prošlo više od pola veka.

Međutim, memorijalni parkovi koji su ostali sačuvani u regionu, pa i na teritoriji naše zemlje, u neposrednoj blizini gradova, danas, predstavljaju oaze mira itekako vredne posete.

Monumentalni mauzolej Neznanom junaku

Iako ovaj spomenik integrisan u pripadajući plato ne spada u jugoslovensku umetnost posleratnog perioda, svojom oblikovnošću i monumentalnošću ali i porukom koju šalje, predstavlja svojevrstan početak ideje jugoslovenstva, pa i jugoslovenske umetnosti.

Na mestu nekadašnjeg grobnog spomenika neznanog junaka na Avali, godinu pre početka novog svetskog rata, podignut je mauzolej u čast svih poginulih boraca Prvog svetskog rata. Autor nacrta spomenika je jedan od proslavljenih umetnika Kraljevine Jugoslavije – Ivan Meštrović.

Ideja za spomenik potiče iz perioda rane antičke umetnosti, Kirovog mauzoleja oblikovanog u monumentalni, memorijalni „kameni kovčeg“ – grobnicu izdignutu na petostepeni postament kao simbol pet vekova Osmanskog zuluma. Mauzolej je smešten na širokom platou najviše tačke Avale do koje se dospeva stepeništem koje otvara vizuru ka monumentalnoj građevini materijalizovanoj u čvrstom Jablaničkom kamenu. Sa obe strane ulaza u grobnicu, postavljene su geometrizovane karijatide, ženske skulpture u obliku stubova isklesane iz jednog komada. Karijatide, obučene u obeležja južnoslovenskih narodnosti, simbolično predstavljaju tugu za poginulim junacima, ali i simbol poštovanja i jedinstva Južnih Slovena.

Slobodarska Iskra kao simbol Kosmaja

Simbol varnice – iskre, udruživanja pojedinaca i radničke ruke sadržan je u ideji spomenika Slobodarska Iskra na vrhu planine Kosmaj. Nakon raspisivanja javnog konkursa, umetničko-arhitektonski duo Vojin Stojić i Gradimir Medaković odneli su prvo mesto. Radovi na spomen parku trajali su nekoliko godina do konačnog simboličnog otvaranja 1971. godine na tridesetogodišnjicu formiranja Kosmajskog Partizanskog odreda.

Osim simboličnog, ovaj spomenik je bio izuzetno zahtevan u graditeljskom smislu – vitka, geometrizovana dvokraka peraja individualno oslonjena u kružnoj formaciji. U centralnom delu ugraviran je kameni oltar na čijem vrhu je smeštena bronzana reljefna ploča. Uzvišen položaj u prirodnom okruženju i jednostavna geometrija spomenika snažnom simbolikom provocira atmosferu sećanja.

Spomenički kompleks, uprkos neočuvanom fizičkom stanju, i dalje predstavlja atraktivnu lokalnu turističku destinaciju kao i centar rekreacije i prostor manifestacija.

Sećanje na Kragujevački oktobar

Spomen Park Šumarice jedan je od široko poznatih memorijalnih uporišta i danas, jedan od najočuvanijih. Godine 1953. započeta je gradnja Kragujevačkog oktobra koji broji 12 spomenika različitog umetničkog izraza, veličine i materijalizacije. Međutim, povezuje ih sećanje na masovna stradanja nekoliko hiljada ljudi, uključujući i decu, od strane nemačkih okupatora 21. oktobra 1941. godine.

Najmonumentalniji spomenik, ujedno i jedan od simbola grada Kragujevca, jeste spomenik streljanom odeljenju đaka odeljenja Peto tri. Ideja autora, Miodraga Živkovića, zasnovana je na dvostrukoj simbolici, prepleta simbola rimskog broja pet i ptice raširenih krila koja nikako da poleti.

U SFRJ sagrađeno je oko 15.000 spomenika koji su većinom zaokruženi u memorijalne parkove.

U beskonačnom prirodnom okruženju smešteni su spomenici Bola i prkosa, autora Ante Gužetića simbolizovanog u muškom i ženskom liku u bolnom grču, Kristalni cvet – delo arhitekte Nikole Delje, Kameni Spavač Gradimira Bosnića, Spomen obeležje naroda Hrvatske Vojina Bakića i drugih skulptura koje jednoznačno simbolizuju sećanje na žrtve fašizma i ideju o slobodi. Sastavni deo memorijalnog parka jeste zgrada muzeja prepoznatljivog po kubusima različitih visina materijalizovanih u crvenoj opeci. Jednostavnom stilskom jasnoćom šalje se snažna poruka o različitosti žrtava stradalih 21. oktobra.

Memorijalni kompleks na otvorenom, od nedavno, realizovan je u vidu informativne virtuelne ture.

Užički plato slobode

Memorijalni kompleks Kadinjača, nastanjen nedaleko od Užica, prostire se na gotovo 15 hektara u sklopu kojeg se nalazi spomenički plato, park i zgrada Spomen doma arhitekte Aleksandra Đokića. Kompleks završen 1972. godine, zaokružen je u celinu spajajući stariji spomenik – piramidu, ispod kojeg su sahranjeni borci Radničkog bataljona preminuli nedaleko od lokacije, sa novom spomeničkom kompozicijom vajara Miodraga Živkovića. Spomenik odlikuju tri celine – Amfiteatar Užičke republike, Aleja Radničkog Bataljona i Plato slobode.

Geometrijska forma, sačinjena od kontinualnog niza betonskih geometrizovanih blokova uklopljenim s topografijom, izraz je ljudskog otpora, i kao takav, spomenik ostavlja snažan utisak na posetioca koji se nalazi u neposrednom kontaktu sa formom.

Simbol neolitskog svetilišta – Slobodište

Memorijalni park Slobodište, podignut na mestu nekadašnjeg fašističkog logora, jedan je od najsuptilnijih memorijalnih celina ali ujedno i jedan od simbolički izrazitijih. Ideja za izgradnju kompleksa leži u prostornoj kompoziciji nalik na hram – predvorje, ulaz, dvorana i svetilište oblikovanih u kružnim i lučnim oblicima gotovo potpuno utopljenim u okruženje.

“Kao graditelj dužan sam da vas privedem samom spomeniku. Videli ste, ne primećujemo ga iz daljine. Ima stvari koje ne treba gledati iz daljine, u njih se ponire. Rekao bih da i ovu građevinu valja pribrojati takvima. Čoveka valja uvesti u središte, pripustiti ga u svet oblika, u koje mora da zađe, kroz koje će da prođe, sa kojima mora nehotično da se poistoveti. Samo tako razumeće ih.” reči su arhitekte Bogdana Bogdanovića, autora Slobodišta.

U centralni deo parka ulazi se iz predvorja sa humkama kroz kapiju sunca koja vodi dolinom živih – amfiteatra sa pozornicom do doline pošte – svetilišta. Centralni element i povod podizanja kompleksa je stratište. U ovaj prostor smeštena je spomen ploča sa snažnom porukom i motivima krsta. Dom slobodišta koji je naknadno sagrađen u saradnji sa arhitektom Svetislavom Živićem, vešto je uronjen u postojeću topografiju suptilno prateći stilske elemente oblika humke zaokružujući kompleks kao jedinstvenu celinu.

Susret sa betonskom arhitekturom sećanja

Memorijalna arhitektura Jugoslavije, između ostalog, privukla je pažnju međunarodnih stručnjaka. Predstavljena je kao deo velike izložbe graditeljsko-umetničkih ostvarenja Jugoslavije, održanoj 2019. godine u muzeju Moderne umetnosti (Moma) u Njujorku. Pomenute memorijalne celine samo su mali deo opusa memorijalne umetnosti i arhitekture bivše države, skrivenog, mističnog sveta betonskih gromada koji strpljivo čeka da ga ponovo otkrijemo.

Kad ste već ovde…

•  Tri beogradska spomenika za primer