Arhitektura Požarevca iz objektiva jednog Beograđanina

Fragmentirani raritetni primeri arhitekture istorijskih stilova opstali su u gradu smeštenom između triju reka kao verni svedoci minulih epoha.

Nakon tripartitnog malog vodiča kroz arhitekturu Novog Sada u daljem nastavku predstavljanja arhitekture gradova širom Srbije iz perspektive i objektiva jednog Beograđanina na red dolazi Požarevac, grad u severoistočnom delu naše zemlje.           

Požarevac je smešten između triju reka – Velike Morave na zapadu, Dunava na Severu i Mlave na istoku – i predstavlja značajno upravno-administrativno, političko-društveno, privredno-ekonomsko i kulturno-umetničko središte Braničevskog okruga i severoistočnog dela Srbije.

Grad Milene Pavlović-Barili, ali i Nikole Nestorovića

U svom viševekovnom postojanju postao je poznat po značajnom istorijskom događaju na ovim prostorima – zaključenju Požarevačkog mira (1718) između Austrije i Venecije s jedne, te Otomanskog carstva s druge strane. Vernim i doslednim privrženicima umetnosti Požarevac je sinonim za istaknutu slikarku i umetnicu Milenu Pavlović-Barili (1909–1945), koja je svojim radom obeležila prvu polovinu 20. veka u svetskim razmerama.

Široj javnosti je manje poznato da je Požarevac rodni grad arhitekata Nikole Nestorovića (1868–1957), značajnog srpskog stvaraoca s kraja 19. i iz prve polovine 20. veka, uglednog profesora Arhitektonskog odseka Tehničkog fakulteta i revnosnog zaposlenog službenika u Ministarstvu građevina ondašnje Kraljevine Srbije, i Ivana Zdravkovića (1903–1991), uticajnog stručnjaka na području zaštite graditeljskog i kulturnog nasleđa, ujedno i utemeljivača savremene službe zaštite spomenika kulture na tlu Srbije.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Mali vodič kroz arhitekturu Novog Sada iz objektiva jednog Beograđanina

Radikalni potez uklanjanja kuća

Pod snažnim naletom prve modernizacije, ovaploćene donetim Generalnim regulacionim planom (1953), kao prirodnim i logičnim rezultatom podrobnog, studioznog, promišljenog i razrađenog planskog dokumenta arhitekte Mihaila Radovanovića (1899–1973; isti autor je radio i prethodni Generalni regulacioni plan iz 1934. godine), po prvi put se u novovekovnoj istoriji grada teži ka regulaciji njegove haotične i stihijske urbanističke slike, koja je bila jasna posledica geografskog položaja u čestim konstelacijama promena granica dva velika carstva, a samim tim i nemogućnosti kontinuiranog razvoja građene sredine.

Po Radovanoviću zatečenu stihijsku i haotičnu urbanističku postavku glavnog čvorišta svih pravaca, Tabačke čaršije, trebalo je najpre klarifikovati, simplifikovati i jasno artikulisati. Takva urbanistička odluka, pre svega zbog neophodne i preko potrebne korekcije postojeće ulične mreže u čvornoj tački postojeće radijalne matrice grada, podrazumevala je istovremeno radikalni potez uklanjanja postojećeg građevinskog fonda i njegovu zamenu novim.

Iako je sa urbanističke i planerske tačke gledišta razumljiv i u stručnom smislu opravdan ovakav Radovanovićev potez, on je doprineo nestanku malih prizemnih kuća sa dućanima, skladnijih, srazmernijih i primerenijih merilu ondašnjeg, ali i današnjeg Požarevca.

Iz ove (naknadne) perspektive, imajući u vidu pri tome da izgrađeni ulični front s leve i desne strane današnje Tabačke čaršije nije opravdao očekivanja tadašnjih nosilaca političkih i stručnih odluka, može se konstatovati da je brisanjem ovog izvornog prostornog ambijenta načinjena nepopravljiva greška, samim tim i propuštena prilika da se pažljivom, sinhronom i odgovarajućom rekonstrukcijom starog tkiva očuva njen duh u novim i savremenim okolnostima.

Apoteka Mijajla Dušmanića i dan-danas predstavlja vredan dragulj stare požarevačke arhitekture i prepoznatljiv vizuelni reper svih Požarevljana.

Radovanović je novim planom postojeću radijalnu shemu grada sveo na sedam glavnih ulaznih pravaca (Kostolac, Veliko Gradište, Negotin, Zaječar, Svilajnac, Beograd i Smederevo). U planiranju daljeg razvoja grada smelo primenjuje elemente vrtnog grada, koncepta koji je postavio Ebenizer Hauard (Ebenezer Howard, 1850–1928) još na prelomu 19. i 20. veka. Pored toga, u pomenutom čvorištu svih pravaca, Tabačkoj čaršiji, uspostavio je nesumnjivo pročišćeni cardo maximus et decumanus maximus, sa jasnim osama sever-jug i zapad-istok.

Nedosledno sprovođenje usvojenog regulacionog plana grada u praksi doprinelo je opstanku fragmentiranih raritetnih primera arhitekture istorijskih stilova kao vernih svedoka minulih epoha. Posebno treba istaknuti sačuvani front nekadašnjeg Kraljevog trga (sadašnjeg Trga oslobođenja), i to u proširenom potezu gledanja od ulice kneza Lazara do Drinske ulice.

Među prvim objektima se zasigurno izdvaja ugaona zgrada nekadašnje apoteke Mijajla Dušmanića (1890–1894), izgrađena prema nacrtima nepoznatog autora u duhu srednjoevropskog romantizma.

Svojom odmerenom stilistikom i svedenom dekoracijom, ujednačenim ritmom prozorskih otvora, istaknutim zalučenim balkonom sa balustradama na prvom spratu, istovremeno flankiranim malim atlantama u nivou ugaonog ulaznog portala u prizemlju, i specifičnim patiniranim kubetom kao sasvim prirodnim i logičnim zaključnim akcentom skladne i harmonične arhitektonske kompozicije, apoteka Dušmanića i dan-danas predstavlja vredan dragulj stare požarevačke arhitekture i prepoznatljiv vizuelni reper svih Požarevljana.

Kuća Josifa Čečelskog svojom stilskom estetikom podseća na jednu od kuća na Trgu Mariánske námestie u Žilini, u današnjoj Slovačkoj.

U sačuvanom nizu jednospratnih i dvospratnih stilskih građevina, strogo postrojenih u horizontalnoj i vertikalnoj regulaciji, od ulice Veljka Dugoševića do Lenjinove ulice treba izdvojiti kuću industrijalca i apotekara Josifa Čečelskog, koja svojom stilskom estetikom podseća na jednu od kuća na Trgu Mariánske námestie u Žilini, u današnjoj Slovačkoj.

Kao zaključak ovog, po mnogo čemu nedovršenog, trga, između Drinske ulice i Starog korzoa, predstavlja nedavno renovirana kuća poznatog požarevačkog rentijera Žike Đ. Dimitrijevića, sličnih stilskih karakteristika susednih kuća na trgu.

Iza izgrađenog novog stambenog bloka iz pedesetih godina 20. veka, svojevrsne cezure između Tabačke čaršije i Gradskog parka (1894) sa spomenikom knezu Milošu Obrenoviću (1898, vajar Đorđe Jovanović), nalazi se zgrada nekadašnjeg Okružnog načelstva (1888–1889).

Izgrađena je prema nacrtima austrijskog arhitekte Fridriha Gizela (Friedrich Gizel), uz male korekcije i dopune domaćih autora, Jovana Ilkića (1857–1917) i Dušana Živanovića (1853–1937), značajnih srpskih arhitektonskih stvaralaca s kraja XIX i početka XX veka. Po svojoj izgradnji postala je najreprezentativnija i najveća upravna zgrada na tlu ondašnje Kraljevine Srbije, impozantnih dimenzija 122 x 55 metara (u osnovi).

Hrabar proboj moderne arhitekture

Sveprisutna dihotomija “trovlašća” arhitektonskih tendencija na kraju dvadesetih i tokom tridesetih godina 20. veka u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslaviji istodobno se preslikavala na požarevačku arhitekturu i lokalnu graditeljsku scenu.

Kod objekata javne i stambene namene nastaju prvi hrabri i odvažni koraci ka proboju moderne arhitekture u požarevačkoj sredini. Na raskršću Starog korzoa i ulice Jovana Šerbanovića nastaju dva objekta javne namene, značajnih vesnika moderne arhitekture u međuratnom Požarevcu (1918–1941).

Prvi “stariji” objekat bio je namenjen Domu trgovačke omladine (1929–1930; u toj zgradi je danas smeštena Politehnička škola), kao zadužbina poznate požarevačke firme “Pavlović i Mirković”. Izveden je prema nacrtima češkog arhitekte Jaroslava Prhala i građevinske firme “Matija Bleh” iz Beograda.

Svojom pročišćenošću i svedenošću, sa jasnim isticanjem vertikalnih i horizontalnih plitkih profilacija na fasadnim planovima, zaobljеnim ulaznim portalom sa pristupnim stepeništem i gradiranom atikom sa ćiriličkim natpisom, kamenom soklom pri dodiru sa tlom, pilasterima kao iskrenim odrazom uspostavljenog konstruktivnog sistema i profilisanim krovnim vencem kao logičnim završetkom arhitektonske kompozicije, Dom trgovačke omladine na prelomu treće i četvrte decenije 20. veka predstavljao je prvi hrabar korak u okretanju požarevačke arhitekture ka savremenim arhitektonskim shvatanjima i tendencijama tokom međuratnog perioda.

Zgrada gimnazije izvedena je prema projektu nepoznatih autora iz ondašnje Kraljevske banske uprave Dunavske banovine sa sedištem u Novom Sadu

Drugi “mlađi” objekat bio je namenjen Realnoj gimnaziji (1935–1936; u toj zgradi je danas smeštena Osnovna škola “Dositej Obradović”). Zgrada gimnazije izvedena je prema projektu nepoznatih autora iz ondašnje Kraljevske banske uprave Dunavske banovine (1929–1941), sa sedištem u Novom Sadu. Kao odgovor na susedni zaobljeni ugaoni ulazni portal Doma trgovačke omladine, takoreći u jednom specifičnom tet-a-tet dijalogu raskršća, autor zgrade gimnazije odlučuje da izdvoji iz glavne mase vertikalno komunikacijsko jezgro, u vidu polucilindričnog troetažnog volumena.

Polucilindrično vertikalno komunikacijsko jezgro na mestu sučeljavanja izvornog dužeg i kraćeg trakta (oba trakta su nakon Drugog svetskog rata, zbog povećanja kapaciteta školske zgrade, produžena u istom stilskom maniru) postaje tako središnji motiv arhitektonske kompozicije. Zbog toga mu je posvećena posebna pažnja u pogledu arhitektonskog oblikovanja “punih” i “praznih” površina.

Na dužoj strani predviđena je grupacija tri kaskadirana pravougaona otvora. Svojim predviđenim dispozicijama na čistoj i glatkoj fasadnoj površini dosledno su pratili pravac polaznog stepenišnog kraka unutar komunikacijskog polucilindra.

Krovni venac polucilindričnog vertikalnog komunikacijskog jezgra zaključen je rafiniranom profilisanom trakom istog tonaliteta i završne obrade.

Veštim, suptilnim i diskretnim horizontalnim plitkim kanelurama povezani su u jednu skladnu i harmoničnu likovnu i dvopovršinsku kompozicijsku celinu. Na užoj čeonoj i zaobljenoj strani komunikacijskog polucilindra snažno je naglašena središnja vertikala.

U zoni prvog i drugog sprata bile su predviđene zastakljene šlajfne u čistoj visini stepenišnog prostora, suptilno presečene sa unutrašnje strane međupodesnom armiranobetonskom pločom.

U zoni prizemlja zbog predviđenog kamenog sokla dolazi do opravdanog skraćenja zastakljene šlajfne za polovinu čiste visine. Krovni venac polucilindričnog vertikalnog komunikacijskog jezgra zaključen je rafiniranom profilisanom trakom istog tonaliteta i završne obrade.

Korunovićevo delo

Pored ova dva vesnika i vrsna predstavnika moderne požarevačke arhitekture u međuratnom periodu, krajem četvrte decenije 20. veka gradi se i Dvor Braničevske eparhije (1938–1939).

Dvor je izveden u romantičarsko-akademskom duhu, prema nacrtima arhitekte Momira Korunovića (1883–1969), značajnog predstavnika srpsko-vizantijskog stila i autentičnog stvaraoca u srpskoj arhitekturi prve polovine XX veka. Dvor je veoma kratko služio svojoj prvobitnoj predviđenoj nameni. Nakon Drugog svetskog rata prenamenjen je u Komandu garnizona grada Požarevca.

Modernizacija sedamdesetih godina XX veka

Dvadeset godina nakon usvajanja Generalnog regulacionog plana i prihvatanjem novih promenjenih okolnosti na početku osme decenije XX veka dolazi do naleta druge modernizacije Požarevca.

U odnosu na prvu modernizaciju, koja je bila više okrenuta ka razrešavanju gorućih urbanističkih problema, osmu deceniju XX veka obeležila je hrabra izgradnja novih objekata i kompleksa, koji su dosledno pratili aktuelne tokove u savremenoj arhitekturi toga doba. U tom pogledu su nesumnjivo doprineli obrazovanju nove i moderne slike grada u jednom složenom i zahtevnom procesu preobražaja njegovog šireg središta.

U kratkom vremenskom periodu tokom osme decenije XX veka podižu se sledeći objekti javne namene: dečiji vrtić “Pčelica” (1973–1974, arh. Danica Dana Milosavljević), nova namenska zgrada Okružnog suda (1974–1977, arh. Ljupko Ćurčić; u toj zgradi je danas smešten Viši sud), hotel “Dunav” (1974–1975, arh. Ljupko Ćurčić), Dom omladine i pionira (1976–1982, arh. Miloš Bojović; u toj zgradi je danas smešten Centar za kulturu), Robna kuća “Beograd” (1977–1978, arh. Petar Petrović) i tako dalje.

Požarevački vrtić ima svog brata blizanca u Bijeljini, koji je izveden u istom periodu i prilagođen tamošnjem zatečenom postojećem prostornom kontekstu.

Među prvim, još uvek diskretnim, koracima druge modernizacije Požarevca spada dečiji vrtić “Pčelica” (1973–1974), u okviru predškolske ustanove “Ljubica Vrebalov”. Ova predškolska ustanova izvedena je prema nacrtima arhitekte Danice Dane Milosavljević (1919–2018) iz tadašnjeg Centra za projektovanje i opremanje Zavoda za unapređenje domaćinstva.

Arhitekta Milosavljević u svojoj trećoj fazi delovanja ostvaruje avangardnu seriju predškolskih ustanova širom Srbije i ondašnje Jugoslavije. Glavne karakteristike njene arhitekture predškolskih ustanova ogledale su se u prilagođavanju objekta postojećem zatečenom i prirodnom kontekstu, integraciji spoljašnjeg i unutrašnjeg prostora, inovativnoj primeni francuskog prozora kao značajnog elementa arhitektonskog oblikovanja i jednoj veštoj (re)interpretaciji transponovanih tradicionalnih elemenata savremenim jezikom arhitekture.

Široj i stručnoj javnosti manje je poznat podatak da požarevački vrtić ima svog brata blizanca u Bijeljini, u Republici Srpskoj, koji je izveden u istom periodu i prilagođen tamošnjem zatečenom postojećem prostornom kontekstu.

Ćurčić je postigao za ono doba jednu savremenu, dinamičnu i pokrenutu strukturu na samom početku šireg požarevačkog središta.

Poseban doprinos dao je arhitekta Ljupko Ćurčić (1941) iz tadašnjeg beogradskog projektnog ateljea “Modul”. Na raskrsnici ulica Jovana Šerbanovića i Moše Pijade projektuje i gradi novu namensku zgradu Okružnog suda – Požarevačku palatu pravde. Nova Požarevačka palata pravde, opravdano zapažena na Salonu arhitekture i u stručnoj periodici nakon izgradnje, bila je u celosti izvedena u béton brut tehnici.

Veštim raščlanjivanjem masa, te doslednom primenom primarne i sekundarne plastike na fasadnim površinama, Ćurčić je, pored ostvarene iskrenosti u primeni materijala završne obrade i naglašavanju prirode unutrašnjih prostora otvorenim i zatvorenim površinama spoljašnjih kubusa, postigao za ono doba jednu savremenu, dinamičnu i pokrenutu strukturu na samom početku šireg požarevačkog središta. Svojim pokazanim znanjem i umećem na projektovanju i izgradnji specifične tipologije pravosudnih ustanova opravdao je poverenje i ubrzo dobio novu narudžbinu iz Požarevca.

U odnosu na Požarevačku palatu pravde, Ćurčić se odlučuje na smelu kombinaciju betona i opeke u završnoj obradi hotelskog kompleksa.

Na mestu stare hotelske zgrade “Ksenofon”, koja je baštinila sve elemente i vrednosti prisutne arhitekture istorijskih stilova iz minulih epoha u užem požarevačkom središtu, projektuje i gradi novu zgradu iste namene – hotel “Dunav” (1974–1975).

U odnosu na Požarevačku palatu pravde, Ćurčić se odlučuje na smelu kombinaciju betona i opeke u završnoj obradi hotelskog kompleksa. Takva projektantska odluka doprinela je koloritnoj toplini raščlanjene kompozicijske mase po horizontalnom i vertikalnom planu u odnosu na očigledan hladan, strog i rezervisan stav Požarevačke palate pravde.

Po svojoj raščlanjenosti, dinamičnosti i pokrenutosti masa posebno privlači pažnju namenski projektovana i izvedena slobodnostojeća zgrada nekadašnjeg Doma omladine i pionira (1976–1982), odnosno sadašnjeg Centra za kulturu. Izvedena je prema nacrtima arhitekte Miloša Bojovića (1939) iz beogradskog projektnog ateljea “Srbija”.

Nova zgrada kulturno-umetničkog života grada Požarevca, Braničevskog okruga i severoistočnog dela Srbije, izlagana na Salonu arhitekture, bila je smeštena između velelepnog kompleksa Okružnog načelstva i nikad do kraja izvedenog objekta požarevačke pijace Krug (1922–1924) prema izvornim planovima s jedne, te podignute nove namenske zgrade Okružnog suda s druge strane.

Ovaj Petrovićev objekat bio je pravi istinski predstavnik pomalo zakasnelog purističkog izraza u savremenoj požarevačkoj arhitekturi.

Na mestu nekadašnje kafane “Kasina” i bioskopa “Kozara” izvedena je zgrada Robne kuće “Beograd” (1977–1978), prema nacrtima arhitekte Petra Petrovića (1933–1999) iz beogradskog projektnog ateljea “Arhitekt”. Posle dve decenije od otvaranja prve robne kuće “Beograd” na Terazijama, Požarevac konačno dobija svoju prvu namensku robnu kuću kao simbol moderne trgovine, ali ujedno i kao savremeni reminiscent i sentiment na nekadašnje male prizemne kuće sa dućanima na Tabačkoj čaršiji.

Od samog početka rada robna kuća bila je dobro snabdevena svim proizvodima. Ovaj Petrovićev objekat, sa svojom maksimalnom punoćom i odsustvom otvora na svim fasadnim površinama, prvenstveno zbog zahteva predviđene namene unutar projektovanog gabarita, bio je pravi istinski predstavnik pomalo zakasnelog purističkog izraza u savremenoj požarevačkoj arhitekturi. Na glavnom ulazu, sa desne strane, stoji i dan-danas tabla koja podseća sve korisnike ko je i kada projektovao i izgradio prvu savremenu robnu kuću u strogom središtu Požarevca.

Neprepoznati biseri modern(ističk)e baštine

Duž južne osovine, u pravcu prema Ljubičevu, pažljivom оku posmatrača ne mogu da promaknu tri neprepoznata bisera modern(ističk)e baštine u požarevačkoj arhitekturi. U ulici Čede Vasovića, na istoj neparnoj strani, samo u razmaku od nekoliko stotina metara, nalaze se dva raritetna primera čiste moderne nepoznatih autora. Po svom oblikovnom i likovnom rafinmanu nesumnjivo pripadaju pedesetim godinama XX veka, takoreći periodu prvog naleta modernizacije glavnog središta Braničevskog okruga i severoistočnog dela Srbije.

Prvi biser neprepoznate modern(ističk)e baštine svojom pojavnošću naglašava raskršće ulica Čede Vasovića i Suvoborske. Jednospratni kubus čiste i svedene geometrije bio je namenjen maloj višeporodičnoj stambenoj zajednici, koja je svojom koncentracijom i aglomeracijom bila primerenija, srazmernija i humanija merilu požarevačke sredine. U promišljenom i prostudiranom procesu istraživanja odnosa “punih” i “praznih” površina ugaonog erkera prvog sprata nastaje ugaona lođa, kao važna oblikovna i funkcionalna komponenta pri obrazovanju prepoznatljivog središnjeg motiva arhitektonske kompozicije.

U svojevrsne reminiscentne odjeke uticaja rane moderne treba uvrstiti punu ogradu ugaone lođe, tretirane istim tonalitetom završne obrade fasadnih površina spratnog kubusa, sa predviđenim perforacijama, u vidu kružnih isečaka na sredini i pravougaonih cik-cak šlajfni na donjoj ivici, u dodiru sa gornjom površinom međuspratne armiranobetonske konstrukcije, ujedno i podnom hodnom površinom, i valjkaste stubiće kao povezujuće i integrišuće tanane spone između pune ograde i primarne mase spratnog kubusa.

Punu ogradu u celoj dužini nadomestila je naizmenična igra pune parapetne površine kao sastavnog elementa “ekrana” i čelične ograde jednostavnog i svedenog dizajna.

Drugi biser neprepoznate modern(ističk)e baštine svojom pojavnošću naglašava naredno veće raskršće, između ulica Čede Vasovića i 7. jula. Kao i u prethodnom primeru, ovaj jednospratni kubus bio je namenjen manjoj višeporodičnoj stambenoj zajednici. Umesto ugaonog erkera sa lođom, kao središnjim motivom arhitektonske kompozicije, u ovom primeru je izvučen ugaoni “ekran” sa balkonom iz glavne mase kubusa.

Punu ogradu u celoj dužini nadomestila je naizmenična igra pune parapetne površine kao sastavnog elementa “ekrana” i čelične ograde jednostavnog i svedenog dizajna. Uvođenjem “šume” tankih čeličnih valjkastih stubića na manjim ujednačenim rastojanjima, kao povezujućih spona između pune parapetne površine i ispuštene gornje armiranobetonske ploče, ostvarena je savremena (re)interpretacija tranzena, takođe jednog od oblikovnih elemenata rane moderne.

Prizemnu etažu karakteriše asimetričan raspored otvora, kao jasan i nedvosmislen rezultat predviđenih namena unutar njenog gabarita.

Treći biser neprepoznate modern(ističk)e baštine pojavljuje se na samom početku industrijske zone grada Požarevca. U ulici Đure Đakovića, na suprotnoj strani od prethodna dva bisera, nalazi se nekadašnja upravna zgrada preduzeća “Autosrbija”. Jednospratni blok, sa predviđenom upravno-administrativnom namenom, bio je zapravo “ulično lice” velikog industrijskog kompleksa u dubini parcele.

Podužni fasadni front jednospratnog upravno-administrativnog bloka bio je dvojako tretiran u oblikovnom i likovnom pogledu. Prizemna etaža je u celosti obrađena od kamenih ploča različitog formata i pravougaonog oblika, u crvenom tonalitetu.

Prizemnu etažu karakteriše asimetričan raspored otvora, kao jasan i nedvosmislen rezultat predviđenih namena unutar njenog gabarita. Primetna je i segregacija ulaza, što je u funkcionalnom pogledu sasvim logično i opravdano.

U odnosu na koloritnost i rustikalnost prizemne etaže, prva etaža je u celosti obrađena u malteru kao završnoj obradi.

Glavni ulaz, u središnjem delu bloka, bio je namenjen zaposlenim licima u upravi i administraciji, dok je sporedni ulaz bio namenjen ostalim zaposlenim licima industrijskog kompleksa u dubini parcele. U odnosu na koloritnost i rustikalnost prizemne etaže, prva etaža je u celosti obrađena u malteru kao završnoj obradi. Karakteriše je strogo uspostavljeni sistem simetričnog rasporeda otvora.

Tako obrazovana horizontalna šlajfna bila je sastavljena iz šest autonomnih “uramljenih” pravougaonih polja, sa specifično oblikovanim, ne samo dekorativnim već i polifunkcionalnim, obrubom, koji u zoni natprozorne grede dobija namenu zaštite od sunca i drugih atmosferskih uticaja.