Arhitektura i šah polja: od Templara do Daminog gambita
Iako je za popularnost šaha u poslednje vreme zaslužna nova Netflixova serija, ova drevna igra odavno je inspirisala arhitekte i inženjere za svoja dela.
Arhitektura ili ako se bukvalno prevede „nad-gradnja“ – ono što je po umetničkim karakteristikama iznad građevinarstva, stara je više hiljada godina, a njena simbioza sa šah poljima jedna je od najstarijih na polju stilske dekoracije i filozofskog koncepta. Iako je naziv šah polje poteklo od drevne persijske igre šatrandž, a koja opet vuče korene iz još starije indijske igre čaturanga, dekorativni motiv koji podrazumeva naizmeničnu smenu tamnih i svetlih kvadrata ili romboida star je nekoliko desetina hiljada godina. Međutim, pojavom šaha kao karakteristične igre sa tablom od 64 naizmenično raspoređenih tamnih i svetlih polja, dolazi i do znatno dubljeg razvoja i upotrebe ovog dekorativnog motiva.
Šah je u kontakt sa Evropom došao u 8. veku n.e., arapskim osvajanjem Iberijskog poluostrva, da bi se srednjem veku pojavio i širom tadašnjeg Starog kontinenta. Igru su najviše popularizovali krstaški vitezovi (Templari i Hospitalci), koji su je igrali sa lokalnim arapskim i jevrejskim stanovništvom u Svetoj zemlji, kada prvi put dolazi i do preplitanja arhitekture i šaha.
Ono što je u početku kod Persijanaca predstavljalo figuru bojnog slona, postaje figura utvrđenja, koju mi poznajemo pod nazivom top.
Za početak, ono što je u početku kod Persijanaca predstavljalo figuru bojnog slona, postaje figura utvrđenja, koju mi poznajemo pod nazivom top, a dekorativni motivi šah polja počinju sve više da se pojavljuju u zamkovima i palatama srednjovekovne Evrope. Ovo nije bilo poslednje međusobno prožimanje šaha i arhitekture, koje počinje da dobija svoje varijante, u zavisnosti u kom pravcu je koncept nastavio da se razvija.
Motiv Nebeskog Jerusalima
Sigurno su mnogi primetili motiv crveno-žućkastih šah polja koji se pojavljuju na arhitekturi srednjovekovne moravske crkvene arhitekture. U početku su naši istoričari umetnosti i arhitekte mislili da je reč o upotrebi folklornih motiva, koji su svoje mesto pronašli i na najznačajnijim delima sakralne arhitekture. Međutim, ovo je bio isuviše banalan i ispostavilo se pogrešan smer dekorativnih uticaja. Uz pomoć sačuvanih i nikada objavljenih međuratnih beleški arhitekte prof. Đurđa Boškovića, ali i na osnovu sopstvenog istraživačkog rada, istoričar umetnosti prof. dr Ivan Stevović dolazi do zaključka da to nisu bili puki dekorativni motivi, već da je pozadina ovog šah koncepta daleko složenija.
Naime, u srednjem veku se pojavljuju iluminirani rukopisi (tekstovi sa pratećim crtežima), koji su vizuelno prikazivali segment novozavetnog dela Otkrivenja Sv. Jovana Bogoslova pod nazivom Nebeski Jerusalim. Kako su umetnici-iluminatori imali malo prostora, ali i specifičan način prikazivanja neke građevine sa odsustvom perspektive, mnoge scene iz Biblije morale su biti prikazivane stilizovano. U ovom slučaju, Nebeski Jerusalim je prikazivan kao građevina sa zidinama i dvanaest kapija, dok je njegov unutrašnji prostor prikazivan obično sa crveno-žutom šarom, čime su umetnici stilizovano prikazivali dekoraciju grada u vidu komada dragog kamenja. Kombinacija boja je morala da asocira na plemenito kamenje, ali i da nikako ne asocira na šahovsku igraću tablu jer na taj način ideja Nebeskog Jerusalima ne bi bila na pravi način dočarana čitaocu.
Crkva manastira Kalenić posebna je po činjenici da se šah polja Nebeskog Jerusalima nalaze najbliže nebu, na tamburu kupole.
Ovaj motiv u poznom srednjem veku počinje da se upotrebljava u Vizantiji, ali kako je znatno više građevina iz tog vremena sačuvano u Srbiji, nije isključeno da je motiv u jednakoj meri bio poznat i našim učenim ljudima tog doba. Svoja istraživanja, prof. Stevović iznosi u monografiji „Kalenić, Bogorodičina crkva u arhitekturi poznovizantijskog sveta“, izdata 2007. godine u Beogradu. Inače, crkva manastira Kalenić posebna je po činjenici da se šah polja Nebeskog Jerusalima nalaze najbliže nebu, na tamburu kupole.
Šah kao stilska dekoracija
Isti motivi crveno-žutih ili crveno-belih šah polja ponovo se pojavljuju početkom 20. veka u srpskoj arhitekturi, ali ovaj put kao jedna od stilskih karakteristika modernog srpsko-vizantijskog stila, kojim su domaće arhitekte želele da stvore nacionalni stilski izraz u arhitekturi. Međutim, iako su tada stvorena maestralna dela, poput Telefonske centrale arhitekte prof. Branka Tanazevića ili kuća profesora Mike Alasa, arhitekte prof. Petra Bajalovića, pouzdano se zna da tadašnje arhitekte nažalost nisu bile upoznate sa suštinom ovog dekorativnog motiva i da su ga na savremene građevine prenosili isključivo iz stilskih razloga.
Sa druge strane, savremene arhitekte koje su se u poslednjih nekoliko decenija znatno više bavili projektovanjem sakralne arhitekture, svakako su upoznati sa ovim šah motivom i gledali su da ga primene i na neki m svojim građevinama. Pa tako, motiv Nebeskog Jerusalima možemo videti na crkvi Sv. Tri Jerarha kod Požege, koju je projektovao arhitekta prof. dr Ljubiša Folić ili na crkvi Sv. Kneza Lazara kod Čačka, koju potpisuje arhitekta dr Predrag Ristić.
Motiv Solomonovog Hrama ili Jin-Janga
Kao što je već navedeno, crno-bela šah polja već u srednjem veku počela su da osvajaju enterijere srednjovekovnih palata. Naravno, to nije bila puka dekoracija već pozivanje na još jedan stari, univerzalni koncept, koji je preko Bliskog Istoka stigao do Evrope. Taj koncept smene tamnog i svetlog, dobrog i lošeg, uspeha i padova i svih drugih sličnih antipoda, nema neki univerzalni naziv, ali je daleko razumljiviji kada se predstavi kroz svima poznatu dalekoistočnu varijantu – jin-janga.
Nije još preciznije istraženo, ali može biti da je taj koncept izvorno ušao u šah kako bi dočarao realnost ratovanja, koji je sastavljen od pobeda i poraza. Potkrepljeni ovim učenjem, evropski ezoterici tokom 16., a mnogo više 17. i 18. veka, počinju da razvijaju mitske teorije da je koncept crno-belih šah polja potekao zapravo od dekoracije poda unutar drevnog Solomonovog Hrama, što je bilo potkrepljeno mnogim crtežima koji su na maštovit način prikazivali ovu građevinu. Koncept je bio toliko privlačan tadašnjim ezotericima, da se tema šah polja pojavila kao nezaobilazni detalj i u masonskim hramovima, jer se odlično uklapala u filozofiju slobodnog zidarstva, što se zadržalo i do današnjih dana.
Šah i minimalizam
Koncept crno-belih motiva svoj novi zamah dobija ruskim umetničkim pokretom pod nazivom suprematizam, koji je proslavio slikar Kazimir Maljevič, a koji je dodatno razvijan unutar nemačke škole Bauhaus. Ova škola, koja je baštinila ideje internacionalne moderne na polju arhitekture i dizajna, zalagala se za što jednostavnija, a opet što funkcionalnija rešenja kada je bilo u pitanju projektovanje kuća ili dizajniranje nameštaja i drugih predmeta primenjene umetnosti. Odsustvo suvišne dekoracije, ali i suvišnih boja, često je dovodila do ostvarenja koja su odisala minimalističkim konceptom, često crno-belim motivima, sa eventualno još nekom bojom koja bi naglasila određeni detalj.
Crno-beli motiv svoj novi zamah dobija ruskim umetničkim pokretom pod nazivom suprematizam, a dodatno se razvija pod Bauhausom.
Tu se dogodilo i još jedno prožimanje uticaja šaha i umetničke kreativnosti, kada je jedan od profesora Bauhausa, vajar Jozef Hartvig 1923. godine dizajnirao šahovski komplet, čije figure su imale jednostavan geometrijski oblik, a koji je istovremeno ukazivao na način kretanja određenih figura. Krilatica „manje je više“, koju je skovao profesor i kasnije upravnik Bauhausa, arhitekta Mis Van der Roe, odzvanjala je još decenijama nakon gašenja ove avangardne škole u mislima mnogih arhitekata i dizajnera, koji su svoja dela razvijali po principima moderne i minimalizma.
Šah-mat fasada
Crno-beli koncept vremenom je napustio čist šahovski šablon, pa se ujednačena smena crnih i belih motiva sve ređe viđala u arhitekturi i dizajnu enterijera i nameštaja. Naravno, povremeno se i na ovom polju pojavi neko odlično ostvarenje, koje nas još jednom podseti da crno-beli šah koncept i dalje nije prevaziđen, poput stambeno-poslovne zgrade u Novom Sadu, koju je projektovao arhitekta Lazar Kuzmanov (koautori Miljan Cvijetić i Marina Pejić) ili možda šah parketnog sloga, koji postaje sve popularniji u našim enterijerima.
Dame imaju prednost
Za popularnost šaha u poslednje vreme svakako je zaslužna nova Netflixova serija Damin Gambit (The Queen’s Gambit) zasnovana na romanu Valtera Tevisa iz 1983. godine koja je stekla globalnu popularnost i podsetila ljude širom planete na ovu drevnu igru koja upošljava sive vijuge. Možemo li zato očekivati da šahovska polja ponovo postanu glavni motiv za nove arhitektonske oblike? Ostaje da vidimo…
Kad ste već ovde…
