Na vest da je saborni hram Svetog Đorđa u Kruševcu, koji potiče sa kraja 19. i početka 20. veka, krenuo da se obnavlja, nije bilo neke veće reakcije. Međutim, kada je stručna javnost uvidela da se rekonstrukcija crkve obavlja na jedan pogrešan način, usledile su i reakcije struke.
Naime, polihromna fasada, na kojoj dominiraju crveno-žute trake, koje su kao uzor imale srednjovekovnu moravsku arhitekturu, počela je da se farba u čisto crvenu boju, najverovatnije po želji vladike ili crkvenog odbora, koji postoji pri svakoj značajnijoj parohijskoj crkvi. U jednom video-zapisu, u kojem se gledaocima obraća protojerej stavrofor crkve Sv. Đorđa, navedeno je da je njihov crkveni odbor, po običaju sastavljen o viđenijih, uglednih ljudi, među kojima ima i arhitekata.
Da li je moguće da je jedan arhitekta, da li iz kompletnog neznanja, lične afirmacije ili nekog trećeg razloga, dozvolio da izvorna fasada bude zamenjena crvenom? Za početak, da objasnimo zašto se u poslednje vreme sve više insistira na toj „trula višnja“ crvenoj boji, koji ona ima značaj u našoj crkvi, ali i do koje mere se može ići sa njenom upotrebom.
Ponovo, centralna figura je Sveti Sava, koji je prilikom gradnje crkve manastira Žiče, kao uzor uzeo svetogorske manastire. Ovu činjenicu u svojoj knjizi (Građevinska tehnika u srednjovekovnoj Srbiji) navodi arhitekta Slobodan Nenadović, ali da je ta crvena boja proizišla iz boje građevinskog materijala, koji je u to vreme korišćen kao fasadna hidroizolacija.
Žiča kao inspiracija
Mnogo je verovatniji razlog koji navodi istoričar srednjovekovne arhitekture dr Jasmina Ćirić, po kojem svetogorski manastiri ovu boju upotrebljavaju na osnovu značaja koji je ona imala u Vizantijskom carstvu (purpurna boja je bila rezervisana za samog cara, ali je i simbol prolivene Hristove krvi). Sava, tj. Rastko Nemanjić dolazi na Svetu Goru i zamonašuje se u manastiru Sv. Pantelejmon, ali ubrzo prelazi u manastir Vatoped u kojem ostaje sve do dolaska svog oca Simeona i njihovog zajedničkog obnavljanja manastira Hilandar. U vreme Savinog boravka, glavna crkva i neke zgrade manastira Vatoped imali su omalterisanu crvenu fasadu, karakterističan manir koji Sava kao vid aproprijacije (na podobije, na obraz) donosi u Rašku prilikom zidanja glavne crkve manastira Žiče. Nakon toga, Žiča postaje uzor mnogim drugim crkvama, koje da bi naglasile svoju važnost, takođe počinju da upotrebljavaju crvenu boju.
Da li to znači da će svaka crkva koja ima drugačiju arhitekturu biti preoblikovana ili prefarbavana?
Pre Žiče, crvenom bojom je bila omalterisana kupola crkve manastira Studenice, čime je Stefan Nemanja/Simeon želeo da naglasi svoju vezu sa Vizantijskom imperijom. Tokom restauracija okolnih studeničkih objekata, crvenu kupolu dobila je i Kraljeva crkva iz vremena kralja Milutina, ali to je urađeno po pogrešnoj pretpostavci arhitekte-konzervatora Milke Čanak Medić.
Jedna slična, ali daleko veće greška pojavila se i prilikom rekonstrukcije crkava manastira Pećke patrijaršije. Naime, kako je još za Savinog života započeta izgradnja glavne crkve Sv. Apostola, ona je rađena takođe na podobije Žiče, pa je i njena fasada dobila crvenu boju. Kasnije su uz ovu crkvu dograđene crkve posvećene Bogorodici, Sv. Dimitriju i Sv. Nikoli, kao i priprata ispred glavne crkve. Neke od tih crkava/segmenata su imale delom malterisanu polihromnu i crvenu fasadu, a neke nisu imale uopšte (Sv. Dimitrije i Sv. Nikola). Međutim, ponovo pogrešnom procenom jednog arhitekte-konzervatora, Marije Jovin, ali i verovatno pritisaka od strane SPC, 2009. godine ceo kompleks biva rekonstruisan, pri čemu svi segmenti bivaju prebojeni u crvenu boju.
Bez stručne zaštite
Ovim je SPC pokazala da jednu ideju stavlja ispred stručne zaštite, što nije rađeno još od međuratnog perioda, kada su se objekti, bilo sekularni ili sakralni, obnavljali, dograđivali i rekonstruisali često bez osvrta ili pozivanja na istorijske činjenice ili stavove kolega jer zvanična služba zaštite nije u pravom smislu ni postojala. Od tada, mnoge vladike i igumani krenuli su da prate sličan trend, pa su počele da niču nove crkve ili prateći objekti koji su dobijali crvenu fasadu, kao na primer ulazna kapija sa paraklisom manastira Krušedol.
Naravno, niko se nije usuđivao da ponovi grešku prefarbavanja nečega što nikada nije ni imalo crvenu boju, sve do aktuelnog slučaja u Kruševcu, gde je više od jednog veka stara crkva počela da dobija crvenu fasadu. Ovo se može objasniti ponovo ugledanjem na Žiču, ali i ignorisanjem arhitekture koja često nije po volji mnogih vladika SPC. Pri tome pre svega mislim na baroknu arhitekturu i u ovom slučaju na hanzenatiku, koja na naše prostore dolazi krajem 19. veka, a koja kao i barok ima primese zapadnjačke dekoracije. To je slučaj i sa crkvom Sv. Đorđa u Kruševcu, koja je projektovana i izvedena u maniru hanzenatike, koja se poziva na srpsko srednjovekovno nasleđe, ali kroz jednu zapadnjačku formu, koja nije bliska laičkom ukusu koji preovladava i među nekim arhitektama, umetnicima ili crkvenim velikodostojnicima.
Vizantizacija objekata
Vladike već najmanje dve decenije pokušavaju da sprovode takozvanu „vizantizaciju“, tj. uporno nametanje arhitekture i živopisa koji se striktno ugledaju na srpske i vizantijske srednjovekovne uzore. To se može sprovoditi kroz nove objekte, koji se tek grade i oslikavaju, ali je pogubno kada se sprovodi nad objektima koji su izgrađeni pre stotinu ili više godina.
Da li to znači da će svaka crkva koja ima drugačiju arhitekturu (baroknu, klasicističku, romantičarsku i hanzenatsku) biti preoblikovana ili prefarbavana? Da li to znači da će živopis na zidovima ili ikone na ikonostasima, koji su naslikani od strane naših najznačajnijih slikara u duhu realizma ili romantizma, da budu uklonjeni ili preslikani? To su pitanja koja se najpre moraju uputiti SPC i njenim vladikama, koji u svemu ovome donose poslednju reč.
Kad ste već ovde…
svako moze da ima crkvu u kojoj hoce boji