Arhitektura i jugoslovenstvo: Izgradnja vizuelnog identiteta (nepostojeće) nacije
Da li je za uobličavanje jugoslovenske ideje kroz odgovarajuću arhitekturu možda bilo potrebno obezbediti duži period mirnodopskog kontinuiteta ili je izgradnja vizuelnog identiteta nepostojeće nacije zapravo utopistički san?
U proteklih nekoliko dana osvrnuli smo se na dva važna istorijska datuma – proglašenje prve (1. decembar 1918) i druge Jugoslavije (29. novembar 1943). Obe državne zajednice su se tragično raspale, ali epilozi njihovog ujedinjenja i raspada i dalje su aktuelni u našem društvu.
Akademici, profesori, novinari, ali i mnogi drugi, ovih nekoliko dana su davali svoje mišljenje o ovim događajima. Neki s nostalgijom, drugi sa prezirom, ali svi zajedno sa stalnim pitanjem – da li je sve moralo baš tako da se dogodi. Očigledno je moralo, jer da nije, mi bismo možda i dalje živeli u nekoj sličnoj državnoj tvorevini, da li rojalističkoj ili socijalističkoj, a možda to nije ni toliko važno. Iza obe Jugoslavije su ostale uspomene, pouke, dobre i loše navike, emocije, politička iskustva u dobrim i lošim potezima, propaganda ujedinjenja, na jednim ili drugim osnovama, ali što je najvažnije, ostala je kultura i umetnost, koju sada gotovo sve bivše članice pokušavaju da sakriju ili marginalizuju.
Ono što je najteže ukloniti je materijalno kulturno nasleđe u vidu arhitekture, koje i dalje odoleva zubu istorije. Ova arhitektura nam govori o velikim idejama, u čijem oblikovanju je i sama učestvovala, a koju svi sada posmatramo s određene istorijske distance i valorizujemo svako na svoj način. Istoričari kao izvor informacija, arhitekte kao izvor inspiracija, a svi drugi kao manje ili više prijatne likovne pojave u prostoru. Iako je cela (arhitektonska) priča daleko složenija, pokušaćemo da napravimo neki elementarni osvrt na ideje koje su svoj put pronalazile kroz međuratnu i posleratnu arhitekturu.
Arhitektura Kraljevine Srbije
Nacionalni pokreti i borbe za nezavisnost mnogih naroda, odigrale su se sredinom 19. veka, najviše tokom sudbonosne 1848. godine. Tih godina, cela Evropa je prodrmana nacionalnim idejama, ali i potrebama za nezavisnošću i teritorijalnim otcepljenjem od većih monarhija. Jedan od događaja se odigrao i na našem prostoru, kada je osnovano Vojvodstvo srpsko, privremena državna tvorevina, koja je još tada težila da se ujedini sa bratskom Kneževinom Srbijom, a čije težnje su ostvarene tek više od pola veka kasnije.
I dok smo se mi postepeno osamostaljivali od Habzburške i Otomanske imperije, druge države su uveliko gradile svoje nacionalne identitete. Najpre kroz istorijske legende i činjenice, znamenite ličnosti, zastave, grbove, nošnju, ali pre svega kroz umetnost i arhitekturu. Nastajali su bečka secesija, francuski ar nuvo, češki rondo-kubizam, kao i engleski arts and crafts. Svaki od ovih pokreta nosio je u sebi revolt prema internacionalnom, državno-birokratskom akademizmu, ali i tehničko-funkcionalne inovacije. I na svakom od ovih stilova/pokreta, su države gradile neki svoj vizuelni identitet, neke sa manjim, druge sa većim uspehom.
Mihailo Valtrović, sa svojim kolegom Milutinovićem, otkriva izvornu sakralnu srednjovekovnu arhitekturu, koja postaje inspiracija mnogim arhitektama.
Kraljevina Srbija u ove pokrete ulazi sa izvesnim zakašnjenjem, tek početkom 20. veka, kada sve više jača ideja o oslobađanju šire teritorije Balkana od osmanskog uticaja, ali i ideja o ujedinjenju okolnih teritorija na kojima živi srpsko stanovništvo. To se ogledalo i u arhitekturi.
Kao što smo u jednom od prethodnih tekstova spomenuli, jedan od glavnih pokretača ovih ideja bio je arhitekta Mihailo Valtrović, koji sa svojim kolegom arhitektom Dragutinom Milutinovićem, otkriva izvornu sakralnu srednjovekovnu arhitekturu, koja postaje inspiracija mnogim arhitektama. Ove arhitekte, poput Petra Popovića, Momira Korunovića, braće Krstić, Branka Tanazevića, Milana Kapetanovića, Dragutina Maslaća ili dizajnera Dragutina Inkiostrija, tih godina izvode svoje romantičarska dela u duhu folklornog i neovizantijskog umetničkog izraza.
I taman kada smo pomislili da ćemo uspeti da izgradimo svoj nacionalni stil u arhitekturi, dogodio se Prvi svetski rat i nakon njega veliko ujedinjenje u novu državnu tvorevinu – Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevinu Jugoslaviju.
Arhitektura Kraljevine Jugoslavije
Nastankom nove države pojavila se potreba i za novom državnom politikom u iskazivanju zajedničkog kulturnog identiteta nekoliko ujedinjenih naroda. Neovizantija, s primesima moravske srednjovekovne dekoracije, više nije mogla biti zvanični državni stil, pa je njeno postojanje podržavano isključivo u izgradnji pravoslavnih crkava i memorijalnih kompleksa u čast Balkanskih i Prvog svetskog rata. S druge strane, isto je učinjeno i sa neogotikom ili neoromanikom, u kojoj su projektovali Hrvati i Slovenci.
Iako smo bezuspešno lutali s hibridnim spojevima ovih stilova prilikom projektovanja nacionalnih paviljona na svetskim izložbama, državni vrh na čelu s Kraljem Aleksandrom Karađorđevićem odlučio je da se u izgradnji zajedničkog identiteta mora koristiti neutralna arhitektura. Na taj način su prednost dobile dve struje: prva u vidu ruskih emigrantskih arhitekata, poput Nikolaja Krasnova, Viktora Lukomskog, Vasilija Androsova, Romana Verhovskoja, Vasilija Baumgartena, Julijana Djupona i Andreje Papkova, koji su širom Kraljevine projektovali i izgradili objekte državnih ustanova u stilu ampir akademizma. Tako su nastale neke od najmonumentalnijih zgrada koje su dodatno oplemenile Beograd, Niš, Kragujevac i druge gradove. Ruske arhitekte su uspešno projektovale i crkve i spomen obeležja, ali glavna mana tog stila bila je zastarelost.
Državni vrh na čelu s Kraljem Aleksandrom Karađorđevićem odlučio je da se u izgradnji zajedničkog identiteta mora koristiti neutralna arhitektura.
U tom trenutku, jedna od najsavremenijih međuratnih država, Čehoslovačka, uveliko gradi svoj nacionalni identitet na najsavremenijoj arhitekturi tog doba – internacionalnoj moderni. Možda ovo zvuči pomalo paradoksalno da se nacionalni identitet gradi preko internacionalnog stila, ali se kasnije pokazalo da je ovo bio put kojim će svet krenuti nakon Drugog svetskog rata.
Druga struja bio je jedan umetnik, vajar Ivan Meštrović i njegova primordijalna skulptura, ali i arhitektura, koja je nastojala da u nekoj mitskoj prošlosti pronađe zajedničke korene jugoslovenskih naroda. Pored pojedinačnih skulptura, tada nastaje Spomenik neznanom junaku na Avali, ali i pokušaj izgradnje Vidovdanskog hrama, zbornog mesta slavnih istorojiskih ličnosti pre svega Srba i Hrvata. Pokazalo se da su ovi projekti bili veoma skupi, a programski pomalo neodrživi, pa se od izgradnje ovog kompleksa odustalo, a delovanje samog Meštrovića svelo na manje spomenike i pojedinačne skulpture.
Iako Vidovdanski hram nije izgrađen, krenulo se u izvođenje Svetosavskog hrama, započetog pre Prvog svetskog rata. Doduše, izmenjena je njegova neovizantijska i neomoravska arhitektura, a autorima Bogdanu Nestoroviću i Aleksandru Deroku naloženo da građevini daju pomirljivi identitet, koji će više odgovarati duhu ujedinjenja pravoslavne i katoličke slovenske braća. Iz tih razloga, odabran je model carigradske Aja Sofije, kao građevine koja je podignuta pre raskola dveju crkava iz 1054. godine. Samo na primeru ove monumentalne građevine uviđaju se svi napori koji su političari Kraljevine Jugoslavije činili da u vizuelnom smislu prikažu kulturološko jedinstvo svih naroda, iako je država i pre Drugog svetskog rata zapala u tešku krizu političkog i nacionalnog identiteta.
Arhitektura Socijalističke Jugoslavije
Nakon Drugog svetskog rata, Josip Broz Tito uviđa da će imati slične probleme kao kralj Aleksandar, pa nakon kratkotrajne epizode solidarnosti sa SSSR-om i prihvatanja totalitarnog soc-realizma, ubrzo se okreće internacionalnoj moderni. Ovo biva izdejstvovano kroz nekoliko savetovanja jugoslovenskih arhitekata i urbanista, a najvažnije je ono koje se odigralo u Dubrovniku 1950. godine.
Na tim savetovanjima, arhitekte poput Nikole Dobrovića, Milorada Pantovića, Milana Zlokovića, Milorada Macure, Ratomira Bogojevića, Vladimira Potočnjaka, Josipa Sajsla, Zdenka Strižića i Edvarda Ravnikara, iskazuju želju da vizuelni identitet nove jugosovenske zajednice grade kroz urbanizam i arhitekturu internacionalne moderne i postulata francuskog arhitekte Le Korbizjea. U tom trenutku smo na vreme uhvatili priključak sa Zapadom, koji odmah nakon Drugog svetskog rata, promoviše internacionalnu modernu, kao motiv političkog pomirenja i sociološkog uzdizanja društva. Najznačajnija zgrada, koja je najavila takav kurs svetske politike, bila je zgrada Ujedinjenih Nacija u Njujorku, koja je izgrađena u periodu od 1949. do 1952. godine, upravo po projektima Le Korbizjea.
Nakon kratkotrajne epizode solidarnosti sa SSSR-om i prihvatanja totalitarnog soc-realizma, Tito se ubrzo okreće internacionalnoj moderni
Već krajem 50-ih godina, Tito i vladajuća elita Socijalističke Jugoslavije, sve više daje odrešene ruke arhitektama i urbanistima da uređuju gradove širom države. Od tada, pa sve do kraja 80-ih, u Jugoslaviji nastaju pravi biseri internacionalne pozne moderne, s visokim stepenom autorskog pečata raznih autora. Podsetimo se samo kompleksa mesne zajednice Fontana, arhitekte Uroša Martinovića, sportskog kompleksa 25. Maj, arhitekte Ivana Antića, Geneksovih kula, arhitekte Mihajla Mitrovića itd.
Međunacionalne razlike su, reklo bi se uspešno prevaziđene ovakvom arhitekturom, ali međuklasne baš i nisu stambenim programom koji je usledio nakon Rata. Bilo je potrebno staviti akcenat na jednakost svih pripadnika najbrojnije, radničke klase u gradovima, pa se pristupilo izgradnji novih naselja, čiji urbanizam i arhitektura su išli u prilog ovoj ideji. Dobijena su veoma monotona rešenja, čiji oblici i okruženje su ponavljani, ponekad više puta, što je kasnije dosta negativno ocenjeno kako od strane stanara, tako i od strane stručnjaka, koji su već početkom 80-ih davali nova rešenja, kako bi se prevazišli ovi već uveliko zastareli urbanistički principi.
Primena nadnacionalne arhitekture, uz obilno korišćenje savremenih materijala (beton, čelik, staklo), ubrzano su gradili vizuelni identitet Socijalističke Jugoslavije. Međutim, ova sociološka i psihološka urbanizacija nije ostavila značajniji trag na jugoslovenskom društvu. Ljudi su i dalje bili vezani za svoje nacionalno kulturno nasleđe, što je kulminiralo raspadom državne zajednice krajem 80-ih i početkom 90-ih. godina.
Utopistički san?
Postavlja se pitanje da li je uobličavanje jugoslovenske ideje kroz odgovarajuću arhitekturu, bilo po modelu međuratne ili posleratne Jugoslavije, uopšte bilo moguće. Da li je možda bilo potrebno obezbediti duži period mirnodopskog kontinuiteta, koji u našem slučaju ne traje duže od 20 do 50 godina ili je izgradnja vizuelnog identiteta nepostojeće nacije zapravo utopistički san onih koji su na njemu predano radili?
Kad ste već ovde…
