Mala priča o Čika-Mikinoj pripremnoj školi za studije arhitekture

Škola Mihaila Mike Čanka pripremila je ne samo za prijemni ispit, već i za profesiju i život veliki broj aktivnih arhitekata mlade i srednje generacije.

U godini obeležavanja desetogodišnjice smrti arhitekte Mihaila Mike Čanka (1932–2014), aka Čika Mike, započete prvim pionirskim koracima ka valorizaciji njegovog projektantskog i naučnog doprinosa razvoju beogradskog i srpskog arhitektonskog i kulturnog prostora druge polovine XX veka, objavljenim u junskom broju uglednog, respektabilnog i renomiranog časopisa Arhitektura i urbanizam, značajno je osvrnuti se na njegovu, do sada više usmeno pripovedanu no naučno elaboriranu i činjenično potkrepljenu pedagošku delatnost u poslednjim decenijama prošlog i prvim decenijama novog veka.

Čanak je svojim, u neku ruku sasvim prirodnim i logičnim, оkretanjem ka ovom aspektu delovanja na polju arhitekture nakon višegodišnjeg dodira sa praksom i teorijom, prvenstveno vođen jednom iskrenom potrebom i istinskom željom deljenja (sa)znanja sa novim i mladim naraštajima, postao jedan od retkih srpskih arhitekata koji je uspeo da pomiri „rogove u vreći“ između praktičara i teoretičara, u jednoj (sve)prisutnoj, živoj i ponekad žustroj polemici između akademskog i praktičarskog dela arhitektonske zajednice, te samim tim i da postigne „sveto trojstvo“ – arhitekta-projektant, arhitekta-naučnik i arhitekta-učitelj.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Gde je Čika Mika u savremenoj stambenoj arhitekturi

Mnogi njegovi đaci danas su uspešni u različitim sferama arhitektonske profesije, te aktivno (sa)oblikuju savremenu srpsku arhitekturu i njenu scenu.

Osnovna namera ovog malog, pionirskog i skromnog doprinosa pri (ras)tumačenju trećeg polja Čankovog delovanja na arhitektonskoj sceni Beograda, Srbije i ondašnje Jugoslavije, još uvek na nivou početne klice, ogleda se prvenstveno u potrebi da se skrene pažnja široj profanoj i užoj stručnoj javnosti na važnost i značaj vaninstitucionalnog obrazovanja budućih kandidata za studije arhitekture u novovekovnoj istoriji Srbije.

Čanak je posvećenim dugogodišnjim radom i nepotrošenim entuzijazmom u poslednje tri decenije svoga života ostavio iza sebe veliku nematerijalnu baštinu, ovaploćenu u vrednom i dragocenom ljudskom resursu poslenika, pobornika, baštinika i zaštitnika pravih i univerzalnih vrednosti arhitekture i profesije. Mnogi njegovi đaci danas su uspešni u različitim sferama arhitektonske profesije, te aktivno (sa)oblikuju savremenu srpsku arhitekturu i njenu scenu.

Nastanak i obrazovanje male Čika-Mikine pripremne škole za studije arhitekture

Na obroncima padine šumadijskog dela Beograda, u današnjem naselju Senjak i nekadašnjoj takozvanoj činovničkoj koloniji zaposlenika Instituta za ispitivanje materijala Srbije, takoreći u neposrednoj blizini Novog beogradskog sajmišta na samoj desnoj obali reke Save (arh. Milorad Pantović, te građ. inženjeri Branko Žeželj i Milan Krstić, 1954–1957) i sedišta ugledne i renomirane institucije na polju građevinarstva u Bulevaru vojvode Mišića br. 43 (nekadašnja Državna markarnica, arh. Josif Najman, 1940–1946), malopre pomenutog Instituta, bezmalo je tri decenije delovala čuvena mala Čika-Mikina pripremna škola za studije arhitekture.

Uzbrdicom Ruske ulice, i po suncu, i po kiši, i po snegu, i po ledu, i rano ujutru i kasno popodne, milile su horde Mikinih đaka – Čikamikanaca, kako ih je on odmila nazivao. Ova strma senjačka ulica simbolično je postala za većinu đaka uspon koji je trebalo savladati na strmovitom putu do željenog vrha (sa)znanja o arhitekturi. Mnogima su u sećanju ostale velike table za crtanje (format 100 x 70 cm), čuvena gnjeca (gumica za brisanje), grafitne olovke različitih tvrdoća (od tvrdih i slabih 2H do mekanih i jakih 2B) i tako dalje.

Osnovna zamisao počivala je na trima važnim postulatima: prijemni ispit, otvoreno kritičko razmišljanje, te priprema polaznika za studije arhitekture i arhitektonsku profesiju.

Mala Čika-Mikina pripremna škola za studije arhitekture, koja je formalno i službeno nosila naziv ARD pripremni tečaj (kurs) za studije arhitekture, nastala je slučajno i spontano početkom osamdesetih godina prošlog veka. Na molbu svog sina Miloša Čanka (1966), tada maturanta, a sada ostvarenog, uglednog i renomiranog arhitekte poznatog projektnog ateljea u Kanadi, sa velikim i zavidnim projektantskim i graditeljskim iskustvom (dakako vrednim pažnje u posebnom osvrtu i pregledu), da ga pripremi za predstojeći prijemni ispit na beogradskom Arhitektonskom fakultetu.

Čanak je tada uveliko radio na svom doktorskom radu, pod nazivom Vrednovanje kvaliteta u stambenoj izgradnji i stanovanju (1984), kao i na brojnim studijama u Centru za stanovanje IMS (1970–1986), te na tekućim projektima i realizacijama. I pored brojnih redovnih poslovnih i naučnih obaveza, prihvatio je sa velikim zadovoljstvom sinovljevu molbu i rekao mu da pozove još nekog, a Miloš je, kako je Čanak zabeležio u svojim kasnijim svedočanstvima, doveo pola razreda.

Od te 1983. godine pa do 2014. godine školu je pohađala čak 31 generacija maturanata i kandidata za studije arhitekture. Ovaj podatak, kao i dužina trajanja, sasvim opravdano daje za pravo da se govori o svojevrsnoj školi arhitekture pored postojeće institucionalizovane i društveno prihvaćene visokoškolske ustanove za obrazovanje budućih arhitekata u Zgradi tehničkog fakulteta, u Bulevaru kralja Aleksandra br. 73.

Tokom pune tri decenije delovanja na arhitektonskoj sceni Beograda, Srbije i ondašnje Jugoslavije osnovni zadatak škole se jasno profilisao i iskristalisao. Osnovna zamisao počivala je na trima važnim postulatima: prijemni ispit, otvoreno kritičko razmišljanje, te priprema polaznika za studije arhitekture i arhitektonsku profesiju.

Prvi čikamikanski korak ka pravoj arhitekturi

Nastavni plan i program škole se sasvim prirodno i logično prilagođavao svim formalnim i strukturalnim promenama prijemnog ispita na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Takva okolnost ni u jednom trenutku nije uticala na kvalitet same nastave, koja je zbog svoje sveobuhvatnosti – od logičkih zadataka, preko crtanja, modelovanja, elementarnih (sa)znanja o arhitektonskom oblikovanju, do istorije arhitekture – bila odlična podloga za početak studija, kao mali, ali ipak vredni i dragoceni, prvi čikamikanski korak ka pravoj arhitekturi.

Korene nastavnog plana i programa škole moguće je (po)tražiti takođe u nezanemarljivim uticajima arhitekte Ivana Ive Petrovića (1932–2000), Čankovog saradnika, kolege i prijatelja iz arhitektonske grupe „Beogradskih pet“ (1954–1970), i njegovom velikom naučnoistraživačkom radu na polju metodologije arhitektonskog projektovanja, značajnom doprinosu arhitektonskoj teoriji i nauci u Srbiji.

Škola je bila zasnovana kao trosemestralna (tri tromesečja) – jesenji (oktobar–decembar), zimski (januar–mart) i prolećni semestar (april–jun). Broj predmeta je tokom tridecenijskog rada škole stalno varirao, kako u skladu sa zahtevima i potrebama prijemnog ispita, tako i sa preferencijama i interesovanjima samih đaka. Načelno se može govoriti o četiri osnovna bloka nastave: crtanje, logički zadaci, matematika i istorija arhitekture. Ova uopštena i uprošćena podela predmeta škole vremenom je pratila istovremeni proces uspostavljanja nastavničkog kolegijuma, sa jasnim zaduženjima i aktivnostima na izvođenju nastave.

U prvom redu su bile fotelje, namenjene onim đacima koji su dolazili tačno na vreme, te samim tim su imali priliku da izaberu bolju i udobniju poziciju za crtanje kompozicije i za praćenje nastave.

Blok crtanja se, kao najznačajniji i sasvim opravdano najzastupljeniji blok po fondu predviđenog broja časova i radnih sati u nastavnom planu i programu škole, u početku nastave odvijao u Domu porodice Čanak na Senjaku. Velika dnevna soba, izduženog pravougaonog oblika sa klavirom, drvenim policama sa knjigama, studijama i drugim pisanim materijalima, televizorom i video-kasetama, te sa stolom na kojem je uvek bila montirana nova kompozicija od različitih elemenata (stolica, hoklica, draperija, lopta, kocka, štapovi i tome slično), bila je sastavljena iz dva reda sedenja za đake. U prvom redu su bile fotelje. One su bile namenjene onim đacima koji su dolazili tačno na vreme, te samim tim su imali priliku da izaberu bolju i udobniju poziciju za crtanje kompozicije i za praćenje nastave. U drugom redu su bile režiserske stolice, po prirodi stvari manje udobne i namenjene đacima koji su (redovno) kasnili, te silom prilika hvatali prvo slobodno mesto.

Tokom trećeg, ujedno i poslednjeg semestra nastavnog plana i programa škole, blok crtanja se odvijao u drugim prostorima izvan Doma porodice Čanak, poput Hale 1 Novog beogradskog sajmišta, SRC Pionirski grad, aule Zgrade Tehničkog fakulteta, dograđenog potkrovlja Muzeja afričke umetnosti i tako dalje. Ovaj blok nastave je u početku vodio sâm Čanak, da bi potom, od 1994. godine, uključio dvoje svojih uspešnih đaka, danas uglednih i renomiranih arhitekata i projektanata, ali i vrsnih crtača – dr Đorđa Alfirevića (1976), aka Alf, i Mariju Caran (rođ. Ćurčić, 1975).

Blok logičkih zadataka, koji je bio ujedno i sastavni deo prijemnog ispita, te samim tim takođe zastupljen određenim fondom časova i radnih sati, bio je zasnovan na Čankovoj osnovnoj želji i težnji da se đacima, tadašnjim maturantima srednje Arhitektonske tehničke škole i gimnazija, a sutrašnjim studentima Beogradske škole arhitekture i budućim arhitektama u praksi, „razbije“ nametnuti sistem zatvorenog mišljenja, stečen tokom osnovnog i srednjeg obrazovanja.

Pored bloka logičkih zadataka, Čanak je posvetio posebnu pažnju prikazu istorije arhitekture, od praistorije do savremenog doba. Poseban kuriozitet predstavljali su Čankovi sopstveni audio-video materijali, pripremani za potrebe nastave u školi. Njihova koncepcija je bila krajnje jednostavna – smenjivanje fotografija, skica, ilustracija ili crteža na ukadriranoj podlozi (poput slajdova powerpoint prezentacije) sa Čankovim autentičnim i prepoznatljivim glasom.

Tokom trajanja škole časopis ARD Review distribuiran je besplatno svim đacima i kandidatima za studije arhitekture (i u analognom i u digitalnom obliku).

Blok matematike vodio je Miloš Čanak (1944–2020), aka Čikica (Čika-Mikin rođeni mlađi brat), profesor matematike na Poljoprivrednom fakultetu Univerziteta u Beogradu, sa dvostrukim doktoratom (doktor matematike, 1976. i doktor muzičkih nauka, 1996). Ovaj blok nastave škole bio je više usmeren ka stereometriji, kao jednom segmentu prijemnog ispita na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu.

Kao i u pogledu nastave, broj grupa je varirao tokom tridecenijskog rada škole. Nakon profilisanja i kristalisanja koncepta nastave tokom nekoliko prvih generacija đaka, devedesetih godina minulog veka dolazi do jasnog obrazovanja pet grupa. Grupe su bile obeležavane velikim latiničkim slovima „A“, „B“, „C“, „D“ i „E“. Vremenom se, zbog manjeg broja đaka svake generacije, broj grupa smanjivao. Tako su 2005. godine nastavu pohađale četiri grupe: „A“ (ponedeljkom i četvrtkom), „B“ (utorkom i petkom), „C“ (sredom i petkom, druga smena) i „E“ (subotom, takozvani subotari, maturanti i kandidati za studije arhitekture iz unutrašnjosti Srbije).

Kraj svake školske godine bio je obeležavan svojevrsnom izložbom crteža cele generacije u svečanoj sali Saveza inženjera i tehničara Srbije na trećem spratu, u Ulici kneza Miloša br. 7. To je bila, zapravo, prva grupna izložba crteža đaka male Čika-Mikine pripremne škole za studije arhitekture. Koreni ove Čankove tradicije mogu se (po)tražiti u velikom i značajnom uticaju arhitekte Aleksandra Đokića (1936–2002), koji je posvećivao posebnu pažnju izlagačkoj delatnosti u arhitektonskom delovanju.

Poslednji dan pred prijemni ispit bio je, kako ga je Čanak nazivao, dan izobilja, predviđen za opuštanje, kontemplaciju i slobodne aktivnosti. Održavao se kod skulpture Stounhendža („Kameni grad“, vajar Ratko Vulanović) na samom početku Ade Ciganlije.

Nastavni plan i program škole bio je propraćen neformalnim glasilom – časopisom ARD Review (ukupno je objavljeno 40 brojeva). Ovaj omladinsko-gerijatrijski arhitektonski časopis, kako ga je sâm Čanak nazivao, pre svega zbog svoje namene dvema marginalizovanim grupama na arhitektonskoj sceni i profesiji, prvobitno je bio koncipiran kao bilten novoosnovanog projektnog ateljea početkom devedesetih godina minulog veka, da bi se krajem te decenije preorijentisao na sam rad škole, na prikaze studentskih i konkursnih radova ispisnika škole i na goruće (ponekad i škakljive) teme u arhitektonskoj profesiji. Tokom trajanja škole distribuiran je besplatno svim đacima i kandidatima za studije arhitekture (i u analognom i u digitalnom obliku), te u tom pogledu predstavlja pravi raritet u privatnim bibliotekama većine đaka male Čika-Mikine pripremne škole za studije arhitekture.

Čikamikanci

Do današnjeg dana nije urađena pregledna sistematizacija, te utvrđen tačan broj i sproveden popis svih imena đaka male Čika-Mikine pripremne škole za studije arhitekture. Takva nemila situacija dovodi do neminovnog pominjanja i isticanja pojedinih Čikamikanaca, bez namere da se vrednost i doprinos drugih nepoznatih đaka umanji i izostavi. Imajući u vidu tu situaciju, svaku podelu i klasifikaciju Čikamikanaca treba smatrati a priori otvorenom za (potrebne i opravdane) dopune.

U takvoj konstelaciji, najmerodavnija podela i klasifikacija Čikamikanaca, danas aktivnih, uglednih i ostvarenih arhitektonskih stvaralaca, u rasponu od 28. do 59. godine života, svakako je hronološka. Na osnovu tridecenijskog rada škole moguće je prepoznati tri generacije Čikamikanaca:

1.    Generacija prve dekade (od 1983. do 1993. godine);

2.    Generacija druge dekade (od 1993. do 2003. godine);

3.    Generacija treće dekade (od 2003. do 2014. godine).

Generaciju prve dekade obeležio je period velikih političko-društvenih kriza tokom osamdesetih godina minulog veka u jugoslovenskom socijalističkom društvu, te početak raspada i građanskog rata u velikoj saveznoj državi. Ovu generaciju takođe je karakterisao period profilacije nastavnog plana i programa škole. Kao što je ranije pomenuto, ovoj generaciji pripadao je Čankov sin, Miloš Čanak, ugledni i renomirani arhitekta i partner u velikom kanadskom projektnom ateljeu.

Pored njega, treba pomenuti i dva nastavnika beogradskog Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu – Vladimira Lojanicu (1969), redovnog profesora i dekana, i Nebojšu Fotirića (1969), docenta. Sa likom i delom arhitekte Milana P. Milovanovića (1971–2021), iskonskog borca za prave i univerzalne vrednosti arhitekture, velikog i pasioniranog poznavaoca beogradske arhitekture, i nestvarne i uvek inspirišuće hodajuće enciklopedije grada Beograda, susretala se i uža stručna i šira profana javnost, ali je manje poznat podatak da je bio i Čikamikanac.

Čika-Mikini đaci predstavljaju Čankovu nematerijalnu zaostavštinu, vredan i dragocen potencijal koji može (i mora) da trasira budući razvoj srpske arhitekture u novom veku.

Generaciju druge dekade obeležio je period velike hiperinflacije u novoosnovanoj Saveznoj Republici Jugoslaviji, prouzrokovane međunarodnim sankcijama, buktanja ratnih sukoba širom prostora bivše savezne dražve, NATO bombardovanje 1999. i promena vlasti u oktobru 2000. godine. Ovu generaciju je, u odnosu na prethodni period profilacije, karakterisao period stabilizacije nastavnog plana i programa škole. U ovu generaciju spadaju, već pomenute, arhitekte dr Đorđe Alfirević, danas koautor projektnog ateljea Studio Alfirević (sa suprugom dr Sanjom Simonović Alfirević, 1981, takođe đakom škole) i profesor na Fakultetu savremene umetnosti, i Marija Caran. Njih dvoje su ubrzo postali mladi deo nastavnog kolegijuma male Čika-Mikine pripremne škole za studije arhitekture.

Pored njih, značajno je pomenuti arhitektonski bračni par iz projektnog ateljea a2arhitektura, dr Vladimira Anđelkovića (1981) i dr Dijanu Adžemović Anđelković (1981), kao i njihov doprinos daljem razvoju tipologije školskih objekata sa aspekta rekonstrukcije i dogradnje (na primer, dogradnja i rekonstrukcija OŠ „Svetozar Marković“, 1954, arh. V. Milić), zatim dr Ivana Simića (1983), čiji naučnoistraživački rad na polju klimatskih promena na području grada Beograda predstavlja veliki doprinos shvatanju današnjih aktuelnih problema građene sredine i izazova u uslovima savremene projektantske prakse, Miloša Živkovića (1981) i tako dalje.

Generaciju treće dekade obeležio je period relativnog mira na lokalnom i regionalnom, ali i svetske finansijske krize na globalnom nivou. Ovo je istovremeno period afirmacije nastavnog plana i programa škole, ali i njenog prepoznavanja kao važnog činioca u arhitektonskom obrazovanju na tlu Srbije. U ovu generaciju spadaju: dr Bojana Zeković (rođ. Stanković, 1987); Dušan Trifunović (1986); Đorđe Nikolić (1986); Bojan Stević (1986); Jovana Miletić (1986); Srđan Stojanović (1986–2012); Uroš Maksimović (1986); dr Goran V. Anđelković (1987); Veljko Marković (1987); Monika Jovanović (1987); Stevan Alfirović (1987) i mnogi drugi.

Umesto zaključka

Na kraju, umesto zaključka, može se reći da je mala Čika-Mikina pripremna škola za studije arhitekture pripremila ne samo za prijemni ispit, kao jednu važnu i ključnu prekretnicu u odrastanju i stasavanju mladih ljudi, već i za profesiju i život veliki broj aktivnih arhitekata mlade i srednje generacije.

Čika-Mikini đaci predstavljaju Čankovu nematerijalnu zaostavštinu, vredan i dragocen potencijal koji može (i mora) da trasira budući razvoj srpske arhitekture u novom veku.