Treći deo malog vodiča kroz novosadsku arhitekturu iz objektiva jednog Beograđanina
Od bulevara u kom je smeštena najznačajnija izložbena postavka novosadskih graditelja, do avangardne Klajnove palate i zgrade Srpskog narodnog pozorišta.
“Kuće su kao ljudi. Ne možeš predvideti šta će ti pružiti dok ih ne iskušaš, u dušu im pronikneš, pod kožu zađeš.” – Borislav Pekić (1930–1992), književnik, scenarista i akademik.
U prvom i drugom tekstu ove, po mnogo čemu neobične, nekonvencionalne i nesvakidašnje, trilogije o novosadskoj arhitekturi bilo je dosta reči o višeporodičnim stambenim objektima na Bulevaru oslobođenja, površinskoj strukturi Spensa, Limanu kao novobeogradskom sabratu u procesu posleratne modernizacije, industrijalizacije i prefabrikacije, te naposletku i o Univerzitetskom kampusu kao jedinstvenom zaokruženom urbanističkom i arhitektonskom celinom u procesu izgradnje novog središta akademske zajednice i inteligencije Novog Sada.
Nakon čistog geometrijskog i pretežno staklenog kubusa, namenjenog Rektoratu Univerziteta u Novom Sadu (Igor Maraš, Jelena Atanacković Jeličić, Milica Kostreš, Marko Todorov, Marija Dorić i Darko Reba, 1996–2013), vešto uklopljenog u prirodni krajolik proširenog zelenog pojasa duž dunavskog keja, nekadašnjim pravcem železničke pruge prema sada nepostojećem mostu, inače prvom uspostavljenom vezom Evrope sa Beogradom krajem 19. veka u jednom ključnom koraku evropeizacije i modernizacije Srbije, na čije postojanje podsećaju i dan-danas prisutni nemi betonski piloni u reci, a sadašnjim prometnim i savremenim Bulevarom cara Lazara, dolazi se do Malog Limana.
Pročitajte još na Gradnja.rs:
- Mali vodič kroz arhitekturu Novog Sada iz objektiva jednog Beograđanina
- Drugi deo malog vodiča kroz novosadsku arhitekturu iz objektiva jednog Beograđanina
Izložbena postavka na Bulevaru Mihajla Pupina
Na prvom većem raskršću, na mestu gde Varadinski most “Duga” svojom jednostavnošću, svedenošću i nonšalantnošću beline luka premošćuje moćan Dunav, kao svojevrsni novosadski usud andrićevskog renomméea, naslućuje se još jedna izložbena postavka novosadske arhitekture, zbrane na jednom mestu i pod otvorenim nebom.
Penjući se laganim koracima ka najznačajnijoj novosadskoj aorti, najprirodnijoj vezi Bačke sa Sremom u širem i najintimnijem odnosu Novog Sada sa Petrovaradinom i njegovom tvrđavom u užem smislu, pristupa se Bulevaru Mihajla Pupina (nekadašnjem Bulevaru kraljice Marije), prvom i modernom novosadskom bulevaru, ali i prvom punktu otvorenog javnog prostora.
Ako je Bulevar oslobođenja bio značajna izložbena postavka višeporodičnog stanovanja u Novom Sadu, onda je Bulevar Mihajla Pupina, kao i pripadajuća prelivajuća neposredna bliža okolina, zasigurno najznačajnija izložbena postavka novosadskih graditelja i modernista svih konfesija i opredeljenja.
Radnički dom Dragiše Brašovana
Prva zgrada na ovoj jedinstvenoj izložbenoj postavci, koja svojom pojavom i dostojanstvom baštini ideale herojske borbe minulih vremena za bolje higijenske i zdravstvene uslove, a zašto ne reći i za bolje uslove rada u narastajućoj industrijalizaciji, predstavlja jedan od prvih namenski projektovanih i izvedenih Radničkih domova (1928–1931) u ondašnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (1918–1929)/Jugoslaviji (1929–1941).
Ugaoni objekat dvojne materijalizacije – opeke i bele teranove – na raskrsnici Bulevara Mihajla Pupina i Sonje Marinković, takoreći na drugom proširenom punktu javnog prostora, sa naglašenom kulom i ugaonim prozorskim horizontalama na mestu vertikalne komunikacije, dodatno podržanim dvomaterijalnim i dvoteksturalnim horizontalnim produžecima, jednim prepoznatljivim i zaštitnim znakom moderne arhitekture, ali i ličnim autorskim pečatom, izveden je prema nacrtima uglednog, renomiranog i etabliranog arhitekte Dragiše Brašovana (1887–1965).
Vešta i znalačka nadgradnja Đorđa Tabakovića
Poreklo Brašovanovih dvomaterijalnih horizontala može se tražiti u njegovom Jugoslovenskom paviljonu za izložbu u Barseloni (1929), ali i u projektu austrijskog arhitekte Adolfa Losa (Adolf Loos, 1870–1933), kuće za poznatu afričko-američku pevačicu, glumicu i plesačicu Džozefin Bajker (Josephine Baker, 1906–1975) u Parizu (1927).
U odnosu na Jugoslovenski paviljon i Losov projekat, Brašovan ide korak dalje u eksperimentisanju i istraživanju oblikovnih i likovnih mogućnosti u konkretnoj jedinici prostora i vremena, sa jasnom težnjom ka postizanju kvalitetno projektovanog i izvedenog arhitektonskog dela u novom modernom novosadskom bulevaru. O značaju Brašovanovog zdanja u modernizaciji Novog Sada na početku četvrte decenije minulog veka svedoči sačuvana slika gradske vedute slikara Milenka Šerbana (1907–1979), rađena u tehnici ulje na platnu.
Desetak godina kasnije, pod budnom Brašovanovom pažnjom, Radnički dom je u delu krila duž Ulice Sonje Marinković dobio neprimetnu, gotovo mimikričnu, veštu i znalačku nadgradnju (1940–1941), koju potpisuje arhitekta Đorđe Tabaković (1897–1971). Tabakovićeva intervencija i posle skoro osamdeset godina predstavlja dobar primer pristupanja nadgradnji postojećeg objekta usled potrebe za povećavanjem prostornih kapaciteta, sa poštovanjem autorstva, te doslednim i logičnim nastavkom i zaključkom izvorne autorove zamisli bez lične pretencioznosti i nametljivosti.
Bela lađa sazdana od bračkog kamena
Malo dalje, na istoj strani Bulevara i na narednom raskršću, više od osamdeset godina postojano stoji usidrena Bela lađa u ravnici Panonske nizije, kako joj nadenuše ime zbog beline bračkog kamena u impozantnim razmerama i asocijativne brodske siluete u panorami i veduti grada. Zbog moćnog horizontalizma prozorskih otvora može se, sa punim pravom, reći da je Novi Sad krajem četvrte decenije minulog veka hrabrim koracima uplovio u modernističke vode.
Palatu nekadašnje Dunavske banovine (aka Banovina, 1936–1939), jedne od administrativnih jedinica ondašnje Kraljevine Jugoslavije, a današnje zgrade Pokrajinske vlade Vojvodine, projektovao je i izveo takođe Brašovan.
Kao i u primeru Radničkog doma, izgradnja celog kompleksa Banovine izazvala je veliku pažnju tadašnjih umetničkih stvaralaca.
Iza moćnog horizontalizma prozorskih otvora na Bulevaru nalazi se namenski projektovana Većnica sa Banskim dvorom, u kojoj je danas smeštena Skupština Autonomne pokrajine Vojvodine.
Svojom mirnoćom, čistom i unificiranom geometrijom i simetričnošću volumena, te monumentalnom izraženom kolonadom stubova, predstavlja odgovarajući nastavak glavne zgrade, svojevrsne Banovinske bele lađe “u malom”.
Kao i u primeru Radničkog doma, izgradnja celog kompleksa Banovine izazvala je veliku pažnju tadašnjih umetničkih stvaralaca. Tako je slikar Bogdan Šuput (1914–1942) svojom skicom zabeležio nastanak najznačajnije novosadske građevine u procesu modernizacije tokom četvrte decenije 20. veka.
Zgrada Doma novosadske trgovačke omladine
S druge strane Bele lađe stoji uredno postrojen niz višeporodičnih stambenih zgrada, kako u pogledu vertikalne, tako i u pogledu horizontalne regulacije. Alpha et omega tako ustrojenog niza čine dve Tabakovićeve zgrade – zgrada Crvenog krsta (1929–1930; rekonstrukcija i dogradnja: 1960, arh. teh. Antun Drk; 1986, arh. Nikola Stojanović) i zgrada Doma novosadske trgovačke omladine (1930–1932; rekonstrukcija: 1960, arh. teh. Antun Drk).
U ovoj našoj šetnji novosadskom arhitekturom pažnju ćemo usmeriti ka drugom Tabakovićevom objektu, koji za našu priču ima veći značaj, a prvom, ništa manje važnom i manje vrednom, vratićemo se nekom drugom pogodnom prilikom.
Horizontalizam braonkastocrvenih opeka i teranovinih mrkožutih površina prvog sprata suptilno je naglašen provučenim balkonom u zaobljenom delu Doma.
Pri projektovanju Doma Tabaković se, gotovo vizionarski, odlučuje da umesto pravog i oštrog ugla primeni zaobljeni. Na taj način je želeo da naglasi istovremeno središnji i ugaoni korpus arhitektonske kompozicije, ali i da dâ veći značaj javnom prostoru, kao svojevrsnom punktu susretanja ljudi i gradske vreve od jedne obične i puke raskrsnice.
Kao i Brašovan u primeru Radničkog doma, Tabaković se odlučuje za dvomaterijalnu i dvoteksturalnu obradu fasadnog pročelja. Horizontalizam braonkastocrvenih opeka i teranovinih mrkožutih površina prvog sprata suptilno naglašava provučenim balkonom u zaobljenom delu Doma, sa gvozdenom ogradom jednostavnog i svedenog dizajna kao njegovom prirodnom i logičnom zaključnicom.
I pored svoje prvobitne zamisli da novoprojektovanim objektom zauzme čitavu površinu neizgrađenog gradskog bloka u modernom bulevaru, Dom i njegov zaobljeni segment bili su sasvim prirodna i logična tačka nadovezivanja sa budućom Banovinom s druge strane Bulevara, ostvarujući na taj način jedan rafiniran prelaz iz čiste linijske ulične profilacije u jednu veliku površinsku strukturu javnog prostora, čiji potencijal za formiranje trga u pravom smislu još uvek nije na odgovarajući način iskorišćen.
Zgrada nekadašnje Hipotekarne banke
U kraku prema Trgu slobode, u čuvenoj Ulici Modene, nadovezuje se, kao svojevrsni geometrijski contra punctum Domu, zgrada nekadašnje Hipotekarne banke (1940), a današnje zgrade Agencije za privredne registre, izvedene prema nacrtima arhitekata Tihomira Ivanovića (1912–1990) i Bogdana Ignjatovića (1912–2004), proslavljenih posleratnih modernista, naročito u pogledu projektovanja pojedinačnih arhitektonskih rešenja oštro suprotstavljenih urbanističkih koncepcija krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina minulog veka na Novom Beogradu (Branko Petričić versus Aleksandar Đorđević).
Nadaleko čuvena Tanurdžićeva palata
Nešto dalje, kao gigantska caesura između velikog proširenja pred Banovinom i Domom, s jedne, te Trga slobode, s druge strane, nalazi se i čuvena stambena palata Nikole Tanurdžića (aka Tanurdžićeva palata, 1932–1936). U godinama velike depresije minulog veka predstavljala je veliki finansijski izazov i građevinski poduhvat, kako za naručioca, tako i za ondašnji stepen razvijenosti građevinske industrije, mehanizacije i operative, i pored negodovanja dela javnosti zbog njenih dimenzija i gabarita, prevelikih za ondašnje novosadske razmere.
Robna kuća Milana Miheliča
Na sledećem većem raskršću, svojevrsnom četvrtom punktu javnog prostora prvog novosadskog modernog bulevara, u okviru gradskog bloka sa jakim i snažnim istoricističkim predloškom, pojavljuje se za ondašnje razmere kraja šezdesetih i početka sedamdesetih godina minulog veka vešto interpolirana i skladno inkorporirana nova robna kuća “Stoteks” (1968–1972), najveća i najsavremenija u Novom Sadu i Vojvodini.
Posle uspešno projektovane i izvedene osiječke robne kuće, slovenačkom arhitekti Milanu Miheliču (1925–2001) ukazala se jedinstvena prilika da u Novom Sadu dalje razrađuje, istražuje, ispituje i eksperimentiše sa prostornim i oblikovnim mogućnostima nove tipologije objekata velike potrošnje i konzumerizma, po mnogo čemu nesvojstvene prirodi i narativu socijalističke Jugoslavije.
Mihelič je uložio izuzetne napore da monolitnost planiranog kubusa pokrene, te učini dinamičnijim, ikoničnijim i prepoznatljivijim u gradskoj veduti.
Kao njen vrsni poznavalac, Mihelič je uložio izuzetne napore da monolitnost planiranog kubusa, namenjenog robnoj kući, na trougaonom završetku gradskog bloka pokrene, te učini dinamičnijim, ikoničnijim i prepoznatljivijim u gradskoj veduti. Vrlo promišljenim, prostudiranim i jednostavnim raščlanjivanjem i smicanjem punih masa, sastavljenih od modulusnih belih kamenih napolitanki, postigao je individualizam svake etaže, kao posebne autonomne celine u okviru jedinstvenog kubusa. Takođe je tim potezom ostvario sve potrebne preduslove za nastanak strateških otvorenih bočnih i čeonih tačaka sagledavanja šire okoline iz buduće robne kuće.
Posebnu pažnju posvetio je najkritičnoj i najosetljivijoj tački arhitektonske kompozicije – špicu, odnosno vrhu trougaonog gradskog bloka. Znalačkim smanjivanjem visine, povlačenjem sa uspostavljene horizontalne regulacije prema Bulevaru i izdvajanjem kubusa iz glavne mase, kao potpuno autonomnog dela u jedinstvenoj arhitektonskoj celini, Mihelič je postigao dosledno poštovanje postojeće vertikalne regulacije starijeg susednog objekta sa istoricističkim predloškom u Ulici kralja Aleksandra, a samim tim i poštovanje zatečenog postojećeg prostornog i stilski koncipiranog konteksta.
Klajnova palata u Kralja Aleksandra
Sa tog raskršća pogled slučajnog ili namernog posmatrača vabi moderna i savremena stambeno-poslovna zgrada Eugena Klajna (aka Klajnova palata, 1932–1933; rekonstrukcija: 1981, arh. Vlasta Petrović) u već pomenutoj Ulici kralja Aleksandra, prva takvog tipa u strogom istorijskom jezgru Novog Sada, koja je u ondašnjim okolnostima predstavljala veoma hrabar, avangardan i revolucionaran iskorak ka modernizaciji, a danas samo vremenski podsetnik na jednu minulu borbu za modernu arhitekturu i njene vrednosti.
Nekadašnja radnja trikotaže, čarapa i rublja u prizemlju, zamenjena jednom bledom déjà vu kopijom danas svetski poznatog lanca trgovine odeće, obuće i torbi, važila je za jednu od najmodernijih u ondašnjoj Dunavskoj banovini na početku tridesetih godina minulog veka. Promišljenim i prostudiranim ispuštanjem erkera u slobodni vazdušni prostor, i to u visini glavnog troetažnog korpusa objekta, Tabaković je staru temu kibicfenstera, uobičajenu u arhitekturi vojvođanskih gradova, savremeno reinterpretirao, likovno obogatio i oblikovno unapredio.
Ispušteni troetažni segment fasadnog pročelja Tabaković završava suptilnom polukružnom patiniranom bakarnom površinom.
Tako dobijeni savremeni ugaoni prozor u levoj i desnoj simetričnoj postavci rešenja glavnog fasadnog pročelja, zasnovan na poznavanju ranijih istorijskih predložaka, predstavljao je u novosadskoj arhitekturi tridesetih godina minulog veka veliku i kvalitetnu novinu u višeporodičnoj stambenoj arhitekturi. Takvom projektantskom odlukom je nesumnjivo obezbedio zadovoljavajuće količine dnevne svetlosti u projektovanim stambenim prostorima tokom većeg dela obdanice, što je ujedno doprinelo i podizanju kvaliteta i standarda stanovanja za tadašnje prilike.
U središnjem delu kompozicije ostavlja uvučeni prostor za lođu, sa gvozdenom ogradom jednostavnog i svedenog dizajna na drugom i trećem, te sa punim parapetom na prvom spratu, zbog strateški planirane pozicije za natpis prodavnice u prizemlju, kao jednim, još uvek primordijalnim, načinom oglašavanja u konzervativnoj sredini u pogledu prihvatanja novotarija, u vidu, recimo, svetlećih reklama.
Ispušteni troetažni segment fasadnog pročelja Tabaković završava suptilnom polukružnom patiniranom bakarnom površinom. Ovaj motiv će pola veka kasnije, tokom osamdesetih godina 20. veka, biti uspešno reinterpretiran i sa donje strane, dajući tako jednu zaokruženu i ingenioznu ambigramsku shemu glavnog fasadnog pročelja. Tabaković je, i pored svesnog zanemarivanja ondašnjih važećih propisa u pogledu predviđene spratnosti, a svakako vođen tada ekonomskom logikom, predvideo današnjim rečnikom penthouse, sa velikom krovnom terasom u celoj širini uličnog fronta projektovane stambeno-poslovne zgrade.
Srpsko narodno pozorište i hotel „Centar“
Na petom, ujedno i poslednjem, punktu javnog prostora prvog novosadskog modernog bulevara i na početku Uspenske i nešto dalje Šafarikove ulice, sa direktnim otvaranjem bočnih vizura prema Crkvi Svetog imena Marijinog (1893–1896, arh. Đerđ Molnar) i prema čuvenoj novosadskoj sinagogi u Jevrejskoj ulici (1906–1909, arh. Lipot Baumhorn), pojavljuju se dva opposituma – prvi Srpsko narodno pozorište (Arh. Viktor Jackievič, Zbignjev Bač, Elžbjeta Krulovna i Kristina Plavska-Jackievič, konkurs 1960; te arh. Arsa Dimitrijević, Aleksandar Šaletić (enterijer), građ. inž. Radomir Folić i Mirko Ačić, 1973–1980) i drugi hotel “Centar” (arh. Branislav Mitrović sa timom projektanata: Jelena Kuzmanović, Ognjen Krašna, Nemanja Zimonjić, Igor Pantić i Siniša Tatalović, 2008–2011).
Jednostavni i kompaktni stakleni kubus dodatno je naglašen rešetkastom strukturom brise-soleila kao posebnom tananom i nonšalantnom sekundarnom fasadnom opnom.
Srpsko narodno pozorište nastavlja malopre pomenutu tradiciju plastične i dinamične igre pokrenutih fasadnih platana i raščlanjivanja svih punih masa, koju je uspostavila, kao novu vrednost, nekadašnja Miheličeva robna kuća “Stoteks”. Ne treba izgubiti iz vida činjenicu da je takva raščlanjena puna volumetrija, sa minimalnim brojem otvorenih površina, namenski projektovane nove pozorišne zgrade bila jasan rezultat prirode projektnog programa i tehničkih zahteva. U odnosu na pomenuti primer nekadašnje robne kuće “Stoteks”, raščlanjivanje volumetrije pozorišne zgrade prelilo se i na parterno rešenje ispred nje, dajući na taj način obrise artikulisanog i vešto promišljenog javnog prostora, kao sastavnog i ravnopravnog elementa arhitektonskog oblikovanja.
Drugi, kao nedvosmislen odgovor re-modernizma u odnosu na pređašnji autorski jak i stamen postmodernizam osamdesetih i devedesetih godina minulog veka, vidno olakšan i podstaknut novim i mladim snagama u projektnom ateljeu, preispitivao je opštepoznate vrednosti elementarizma geometrijskih oblika, zasigurnog i proverenog obrasca na početku procesa oblikovanja jedne arhitektonske kompozicije u prostoru. Jednostavni i kompaktni stakleni kubus dodatno je naglašen rešetkastom strukturom brise-soleila kao posebnom tananom i nonšalantnom sekundarnom fasadnom opnom.
Dvoopnasti kubus stabilne kubične forme i efemernog vizuelnog doživljaja sasvim opravdano ima “lomove” geometrije na pojedinim tačkama.
Njena osnovna efemernost, kao jasan znak ublažavanja stroge geometrije staklenog kubusa, ogleda se u dinamičnoj magnovenjskoj promenljivosti vizuelnog doživljaja u zavisnosti od ugla posmatranja, dajući na taj način uvek novi utisak i novo čitanje njenog oblikovnog i likovnog rešenja. Tako zasnovani dvoopnasti kubus stabilne kubične forme i efemernog vizuelnog doživljaja sasvim opravdano ima “lomove” geometrije na pojedinim tačkama.
Među njima se posebno izdvaja mali i vešt autorski gest – trodimenzionalni antre, kao svojevrsna sublimacija intimne natkrivene (pred)ulazne zone u hotel i nanovo interpretirane stare, ali dobro poznate, teme ulaza u objekat u savremenoj srpskoj arhitekturi.
Drugačiji pogled na Novi Sad
Na ovom mestu se simbolično završava ova trilogija novosadske arhitekture. Njen pripovedač je svojim vizuelnim i tekstualnim zapažanjima želeo da dâ drugačiji pogled na ovaj grad, na njegovu staru arhitekturu, kao vredno i dragoceno kulturno i graditeljsko nasleđe, i savremene prostorne odgovore, kao sasvim logične nastavke napora ranijih generacija graditelja u izgradnji ovog grada na Dunavu.
Njome nisu obuhvaćeni svi objekti, koji su svakako vredni pažnje i pomena, već se težilo da se između pisanih reči i zabeleženih foto-utisaka pronađe novi modus vivendi u jednom vođenju kroz arhitekturu Novog Sada iz objektiva jednog Beograđanina.
Foto-galerija
