Urbana poljoprivreda: Sve što treba da znate o baštenskim zajednicama u Srbiji
Otkrivamo vam kako doći do parcele, koje kulture na njoj treba saditi, kakvi objekti mogu da se postavljaju i koliko je sve to ekonomski isplativo.
Prilika za uzgajanje hrane treba da bude dostupna svima, ali u gradskim uslovima uglavnom nemamo dovoljno otvorenog, plodnog zemljišta koje bismo koristili u ove svrhe.
Osnivanje zajedničkih bašti, odnosno baštenskih zajednica (eng. allotment, community gardens) u Beogradu omogućilo bi svima koji su zainteresovani da se bave baštovanstvom i urbanom poljoprivredom.
Pročitajte još na Gradnja.rs:
- Krovne bašte: Kako se pravilno izvode i koje su im prednosti
- Kišne bašte: Pejzažnom arhitekturom protiv poplava u gradovima
Od 50 kvadrata do nekoliko hektara
Gradske baštenske zajednice su otvorene površine na kojima se pojedinci ili grupe bave uzgajanjem biljaka po sopstvenom izboru. One mogu biti smeštene na teritoriji gradskog tkiva ili periferiji grada, na javnom ili privatnom zemljištu, a njihova veličina može da varira od 50 m² pa sve do većih isparcelisanih površina od nekoliko hektara.
Kao tip zelene površine, one su uključene u pružanje ekosistemskih usluga, a zajedno sa drugim zelenim i otvorenim površinama rešavaju različite tipove izazova u životnoj sredini i čine deo zelene infrastrukture. Ovakva mesta mogu da imaju i istorijsku i kulturnu vrednost i često postaju popularna izletišta sa dodatnim sadržajima i dostupnim izvorom zdrave hrane proverenog porekla.
Mogu da nastanu formalno, kao deo planske gradnje unutar stambenih blokova, ili neformalno, kada građani spontano zauzmu tj. „skvotuju“ zemljište koje nije privedeno nameni. Takođe, one mogu biti deo institucija kao što su škole, bolnice ili zatvori, gde imaju edukativni, terapeutski i socijalni karakter.
Procenjeno je da se na jedan dolar uložen u urbane bašte vraća hrana u vrednosti od šest dolara, što je značajna dobit.
Učešće u baštenskim zajednicama ima brojne koristi kako za pojedinca, tako i za zajednicu.
Pristup svežoj hrani za neke ljude je ograničen, zbog nepristupačnih cena ili lokacije. Troškovi svežih proizvoda u prodavnicama su veći u poređenju sa kućnim uzgojem. Po istraživanjima koja su rađena u SAD od strane CFSC Urban Agroculture, procenjeno je da se na jedan dolar uložen u urbane bašte vraća hrana u vrednosti od 6 dolara, što je značajna dobit. Istraživanja u Ujedinjenom Kraljevstvu na Univerzitetu Saseks koja su proučavala urbane bašte u Brajtonu i Hovu, došla su do rezultata da su između marta i oktobra ove bašte dale plodove u prosečnoj vrednosti od oko 550 funti.
U svim naseljima ima slobodnih parcela koje neretko narušavaju osećaj bezbednosti i imaju negativan uticaj na zajednicu. Bilo da zarastaju u ambroziju i podižu nivo alergena, ili su mesta lokalnih deponija ili nelegalne gradnje, ona svakako ne doprinose lokalnoj sredini, kvare njen izgled i kvalitet života. Kako niko ne želi da živi u blizini takvih mesta, vrednost nekretnina u okolini posledično opada. Po istom principu, tamo gde su ovakve parcele pretvorene u gradske bašte, ti delovi grada se oživljavaju, a vrednost nekretnina raste.
Baštovansim radovima stupamo u interakciju sa mikroorganizmima iz zemlje koji na nas deluju kao antidepresivi i čine nas srećnijim i zdravijim.
Osobe koje su odabrale baštovanstvo kao hobi, često prenose da ono hrani dušu i podmlađuje telo. S obzirom da uključuje i fizički angažman, baštovanstvo se može smatrati i lokalnim fitnesom, a zajedničke bašte zdravstvenim centrom u zajednici. Interesantan je podatak koji je nauka potvrdila, da prilikom baštovanskh radova stupamo u interakciju sa mikroorganizmima iz zemlje koji na nas deluju kao antidepresivi i čine nas srećnijim i zdravijim. Takođe, postoji istraživanje koje ukazuje da su osobe koje vrtlare sklonije da jedu više voća i povrća.
Baštenske zajednice okupljaju ljude različitih generacija i socijalnih struktura na jednom mestu, sa jednim zajedničkim interesom. Razvija se osećaj zajedništva i pripadanja lokalnoj zajednici, a broj lokalnih inicijativa i udruženja se povećava. Neka od svetskih istraživanja pokazuju da se posledično smanjuje i nivo kriminala u lokalnoj zajednici gde postoje ovakve zajedničke bašte.
Postoje različiti tipovi organizovanja baštenskih zajednica, kao i pravila koja uređuju prava i obaveze korisnika prema nosiocu upravljanja baštenskom zajednicom, što može biti udruženje ili neka od gradskih, odnosno opštinskih institucija. One mogu biti organizovane kao klaster individualnih parcela koje obrađuju pojedinci, zatim kao jedna zajednička celina koja se obrađuje kolektivno, a može biti i kombinacija individualnih i kolektivne parcele. Ovi oblici organizovanja razlikuju se po stepenu demokratičnosti prostora, odnosno na koji način i koliko su korisnici uključeni u procese donošenja odluka i upravljanje.
Pogledajte i ovo:
Pravila koja morate znati
Iako se baštenske zajednice razlikuju u odnosu na oblik organizovanja, lokalne uslove i propise, određena pravila koja su nastala kao proizvod prakse i iskustva, izdvojila su se kao zajednička u mnogim ovakvim zajednicama:
- Na individualnim parcelama sade se i seju samo jednogodišnje ili dvogodišnje kulture. Sadnja višegodišnje drvenaste ili žbunaste vrste, kao ni invazivne, na ovakvim parcelama najčešće nije dozvoljena. Na kolektivnim parcelama mogu da se sade i višegodišnje vrste.
- Organski otpad se najčešće kompostira, dok se neorganski odvaja i reciklira.
- Dozvoljeno je postavljanje samo montažnih, prizemnih objekata malih površina, sa svrhom zaklona od nevremena ili čuvanja alata.
- Neodržavanje parcele od strane korisnika povlači isključivanje iz baštenske zajednice, gubitak prava na parcelu i sl.
- Korisnici plaćaju neku vrstu najma ili takse za korišćenje i ta sredstva služe za plaćanje tekućih troškova zajednice i infrastrukturno ulaganje.
Način na koji korisnici dolaze do parcela može da se razlikuje od zajednice do zajednice. Zainteresovani podnose prijave na javnim konkursima za slobodne parcele koje sprovode nosioci baštenskih zajednica, dok se u nekim slučajevima dodela parcela može organizovati kroz liste čekanja na mesto u zajednici.
Kriterijumi na osnovu kojih se vrši konkurs ili rangira lista potencijalnih korisnika najčešće zavise od mesta stanovanja, statusa zaposlenosti, prihoda, nekretnina u vlasništvu i eventualnog dosadašnjeg iskustva u sličnim zajednicama.
Održavanje zajedničkih prostora može da bude organizovano od strane članova ili je povereno udruženju koje vodi zajednicu.
Za uspeh svake baštenske zajednice presudno je održavanje, kao i jasno određivanje uloga koje korisnici imaju. Održavanje zajedničkih prostora može da bude organizovano od strane članova ili je povereno udruženju koje vodi zajednicu, dok neke zajednice angažuju profesionalne usluge održavanja.
Posle Drugog svetskog rata, zbog industrijalizacije koja je pokrenula velike migracije iz sela u grad, u Beogradu dolazi do naglog porasta stanovnika. Na mestima gde su bile močvare ili poljoprivredno zemljište, grade se čitava nova naselja. U njima ponegde ostaju neizgrađene enklave, odnosno manje ili veće površine koje nisu privedene prvobitnim urbanističkim namenama.
Pored ovih prostora, na mestima gde se završavaju naselja, u tampon zonama između zgrada i poljoprivrednog zemljišta, novodoseljeni stanovnici pronalaze i samostalno zauzimaju parcele na kojoj spontano stvaraju neformalne baštenske zajednice. Bez osnovne infrastrukture kao što su voda, staze i ograda, ovi uporni ljudi decenijama gaje svoje bašte koje su iskrčene u skrivenim delovima samoniklih šumica i šikara na Novom Beogradu, Karaburmi, Banjici, Košutnjaku, na Velikom ratnom ostrvu.
Bez osnovne infrastrukture i sistema upravljanja
Prema istraživanjima sa Šumarskog fakulteta, procenjuje se da se na teritoriji grada Beograda na ovaj način koristi bar 100 hektara, najčešće gradskog građevinskog zemljišta. Ovakve zajednice nemaju osnovnu infrastrukturu, sistem upravljanja, niti bilo kakva pisana pravila i ne postoji bilo kakva garancija za njih da tu sutra neće nići nove zgrade ili celo naselje. Nažalost, između ovih bašti često nastaju deponije smeća koje za sobom ostavljaju i sami korisnici bašti, ali i drugi nemarni prolaznici koji na tim mestima odlažu razni otpad, od kućnog đubreta do građevinskog šuta.
Nezadovoljni ovakvim stanjem i u želji da se i sami oprobaju kao baštovani, grupa udruženja građana i pojedinaca je 2013. godine osnovala Baštalište, prvu formalnu baštensku zajednicu u Beogradu. Ova zajednica je zasnovana na privatnom zemljištu u selu Slanci nadomak grada, u blizini naselja Mirijevo, Višnjička banja i Karaburma. Na prostoru bivšeg vinograda od 13 ari, rasčišćena je dugo neobrađivana zemlja i podeljena na 16 jednakih individualnih parcela od po 50 m², sa zajedničkim prostorom, alatnicom, stazama i prilazom.
Zajednička bašta u Šapcu je posle nekoliko godina spontano ugašena jer su njeni korisnici bili obeshrabreni stalnim vandalizmom i krađama.
Sa ciljem da se razvoj baštenskih zajednica podstakne, kao i da se zakonski podrži i reguliše, udruženja i pojedinci okupljeni oko Beogradskog festivala cveća i Baštališta 2014. godine pokrenuli su prvu zvaničnu kampanju i Inicijativu za formalizaciju baštenskih zajednica na nivou grada Beograda.
Ta inicijativa je donekle uzbudila lokalnu javnost i donosioce odluka da saznaju više o ovoj temi i njenom potencijalu, ali zbog nerešenih imovinsko-pravnih problema i nedovoljne zainteresovanosti gradskih i opštinskih institucija nije došlo do formalne realizacije ovog koncepta u Beogradu.
Grad Šabac je 2014. godine napravio iskorak kada je na zahtev udruženih građana dodelio hektar gradskog zemljišta za lokalnu zajedničku baštu, ali ona je posle nekoliko godina spontano ugašena jer su njeni korisnici bili obeshrabreni stalnim vandalizmom i krađama.
Udruženje građana i ekosocijalno preduzeće Ekonaut je osnovano 2016. godine upravo sa ciljem da se poboljša zelena infrastruktura u Beogradu i pomogne razvoj baštenskih zajednica. Članovi i saradnici Ekonauta su učestvovali u iniciranju i razvoju različitih zajedničkih bašti u Beogradu kao što su Baštalište u Slancima, Zdravac na Makiškom polju, Senzorni vrt u OŠ Radivoj Popović, Zelena učionica u Kreativnom habu Nova Iskra u Savamali, a takođe učestvovali u organizaciji javnih događaja kao što su Bašta Bazar, predavanja i radionice iz oblasti baštovanstva, pčelarstva i lekovitog bilja.
Mapiranje potencijalnih prostora
U novom ciklusu Inicijative za baštenske zajednice, zajedno sa partnerima, Ekonaut će se fokusirati na konkretne javne politike i kroz saradnju sa stručnjacima i građanima tražiti načine kako da se što konkretnije realizuju sistemska rešenja za upravljanje površinama koje nisu privedene nameni, a mogu da imaju brojne koristi za lokalne zajednice i grad u celini.
Projekat predviđa aktivno učešće građana i građanki kroz njihovu edukaciju i informisanje o konceptu baštenskih zajednica i direktno uključivanje u aktivnosti projekta. Jedna od takvih aktivnosti je javni poziv da se građani uključe u mapiranje potencijalnih prostora za baštenske zajednice na teritoriji Beograda preko sajta ekonaut.org. To mogu biti javne ili privatne površine koje građani već koriste za uzgajanje biljaka ili pčelarstvo, kao i lokacije koje imaju potencijal da se koriste na ovaj način, a trenutno su zapuštene ili neuređene.
