Da li će Beograd u narednim decenijama uspeti da reši mnogobrojna, sporna urbanistička pitanja i postane kompaktna gradska struktura ili će spontano nastaviti svoje nekonotrolisano širenje?
Novi Generalni Urbanistički plan Beograda je uveliko u izradi, a sve se više u krugovima struke javlja pitanje urbanističkog razvoja Beograda i njegovih potreba. Neosporiva činjenica je da grad prethodnih decenija trpi značajne promene različitog karaktera koje menjaju način funkcionisanja stanovnika do nivoa svakodnevice. Prirodno se nameće razmišljanje o značajnim tačkama u istorijskom razvoju Beograda i njihovog uticaja na urbanizam savremenog doba.
Problem nejednakog – neplanskog razvoja
Svedoci smo brzih promena koje Beograd trpi poslednjih godina. Na rubu ukusa, rapidne promene u strukturi, na nezavidom nivou prate rast i razvoj grada, kao i njegove goruće infrastrukturne potrebe. Polazeći od jezgra ka periferiji, grad je sve zakrčeniji – kompleksi stambenjaka, niču u užem i širem centru grada provocirajući pojavu džentrifikacije. Ovdašnji urbanizam i arhitektura, 30 godina u nazad, gotovo da se isključivo baziraju na stambeno-komercijalnom sadržaju, postavljajući ostale tačke razvoja u drugi plan.
Urbanističko planiranje savremenih gradova, delovanje i razvoj kao posledica, jednoznačno se oslanjaju na prioritetete, među kojima se, na počasnom mestu nalazi transport. Rast Beograda u pogledu broja stanovnika, a sa njima i broja stambenih jedinica, doveo je do zakrčenja postojeću infrastrukturu čiji je razvoj upitan, smešten pod senkom građevinskih poduhvata. Stanovnici grada se na svakodnevnom nivou suočavaju sa značajnim problemima pri transportu ali i drugim osnovnim potrebama savremenog života.
Očiglednu potrebu za proširenjem stambenih kapaciteta trebalo bi da prate urbanističke strategije sa organizacijom konstantnom delovanja. Nasuprot, pojedini projekti koji su poslednjih decenija sprovedeni, retko su se oslanjali prioritete potreba i mišljenja struke, a za njihove realizacije “ad hoc” su donošene odluke bez studioznih istraživanja.
Prvi korak ka urbanizaciji Beograda
Urbanistički razvoj Beograda praćen planskim dokumentima i procesom koji danas poznajemo kao savremen, započinje sredinom 19. veka “Planom Varoši u Šancu” prvog beogradskog urbaniste Emilijana Josimovića.
Nakon zvaničnog oslobođenja od Turaka i predajom ključeva grada knezu Mihailu Obrenoviću, bilo je vreme da se struktura reorganizuje i proširi kako bi dobila oblik evropskog grada. S obzirom na istorijske okolnosti i viševekovni uticaj osmanske arhitekture i urbanizma, centralni deo grada karakterisale su mreže uskih ulica nepravilnog oblika bez planiranih tačaka povezivanja.
Cilj plana je bio jasan – modernizacija Beograda sa nekoliko ključnih tačaka razvoja – poboljšanje higijenskih uslova u gradu, proširenje postojećih ulica, primena ortogonalne ulične matrice sa pravilnim trgovima koja bi omogućila funkcionalnije kretanje stanovništva, ravnomernu raspodelu zemljišta kroz stambene blokove, ali i formiranje prostora za sadržaj javnog i kulturnog karaktera.
Stvaranjem glavnih pravaca sa pripadajućim trgovima i planskom parcelacijom, Beograd je iznenada dobio potencijal da postane metropola.
Tako nastaju neka od najznačajnijih beogradskih zdanja i javnih prostora – prenamena Kapetan Mišinog zdanja u centar kulture, formiranje Studentskog parka sa okolnim blokovima, izgradnja Narodnog pozorišta, uređenje Savskog keja i drugih mesta centralne gradske zone.
U planu je primarno definisan Situacioni plan postojećeg stanja, kroz koji se po prvi put precizno iscrtava postojeća morfologija grada. Po prvi put se pojavljuje Urbano planiranje kao pojam, a sa njim i problematika urbanističke regulative.
Stvaranjem glavnih uličnih pravaca sa pripadajućim trgovima, širokim ortogonalno ukrštenim ulicama i planskom parcelacijom, Beograd je iznenada dobio potencijal da postane metropola, a njegovi stanovnici – građani “evropskog Beograda”. Ulice koje danas sačinjavaju i okružuju jezgro grada poput Nemanjine, Kneza Miloša, Topličinog i Kosančićevog venca projektovane su ovim urbanističkim planom. Plan je podrazumevao i povezivanje starog jezgra sa sa novim “proširenim” Beogradom.
Ipak, iako je modernizacija bila u fokusu razvoja Beograda, ideja je bila da se ne poništi dugačka istorija grada oslikana u njegovoj arhitekturi i urbanizmu, već da se na volšeban način poveže “staro” i “novo”.
Ideja je bila da se ne poništi dugačka istorija grada, već da se na volšeban način poveže “staro” i “novo”.
Nažalost, Josimovićev projekat nije doživeo zakonske okvire, pa samim tim velikim delom nije bio ostvaren. Već u narednim decenijama, izdaju se novi planovi, manjeg obima, fokusirajući se na uređenje proširenih delova grada poput Vračara i Dunavske padine. Ipak, usvajanjem građevinskog zakona i pravilnika za Beograd, krajem 19. veka, po prvi put se definišu pravila gradnje.
Ubrzan razvoj prestonice Jugoslavije
Nakon perioda ratova koji su usledili u prvoj polovini 20. veka, formiranje SFRJ i postavljanje Beograda kao glavnog grada nove progresivne države, zahtevalo je studiozno promatranje pravca razvoja Beograda i strategija delovanja.
U ovom periodu, sve do 80ih godina, grad se razvija prema potrebama novog načina života. Tako, već u ranim godinama nakon rata, 1950, nastaje prvi Generalni urbanistički plan, dok se u narednih godina na čelu sa arhitektom i profesorom Nikolom Dobrovićem razvija Urbanistički zavod Beograda, prva institucija ovog tipa na našim prostorima.
GUP je, na početku, sprovođen kroz planove rekonstrukcije i izgradnje u okviru centralne gradske zone, a ubrzo se fokus stavlja na planove proširenja Beograda, počevši od naselja na desnoj obali Save.
U novom planu krovni element razvoja grada, ambiciozni projekat metroa, zamenjuje ulični šinski sistem – tramvaj.
Rapidno širenje Novog Beograda, sa druge strane reke, započeto je od bloka ”Fontana”, pa sve do bloka 70 – značajno udaljenog od istorijskog jezgra grada.
Period “mlade” Jugoslavije u prestonici obeležen je megalomanskim urbanističko-graditeljskim poduhvatima i ekspresnim delovanjem, koje je podrazumevalo donošenje urbanističkih planova svih gradskih opština u sklopu Beograda i njihovo efikasno sprovođenje.
Činjenici da su arhitektura i urbanizam bile cenjene profesije Jugoslavije svedoči period dug 30 godina koji su obeležili razvoj Novog Beograda, Trećeg Beograda poznatijeg kao “leva obala Dunava”, gradnja značajnih infrastrukturnih objekata poput aerodroma Nikola Tesla, mosta Gazele, autoputa Beograd – Zagreb i mnogih drugih značajnih graditeljskih poduhvata većeg i manjeg obima.
Već krajem 60ih godina, izvesno je bilo da će Beograd postati multimilionski grad i da je Generalnom urbanističkom planu neophodna revizija koja bi se prilagodila širenju, specijalno u kontekstu javnog gradskog prevoza.
Tako 1972. godine nastaje novi GUP Beograda koji podrazumeva distributivni metro sistem. U razdobolju od 30 godina, veliki doprinos Beogradu dali su značajna imena arhitekture poput Nikole Dobrovića, Stanka Mandića, Branka Petričića i drugih.
Međutim, 80ih, na pomolu raspada bivše države, ponovo se reviduje Generalni Urbanistički plan. U novom planu krovni element razvoja grada, ambiciozni projekat metroa, zamenjuje ulični šinski sistem – tramvaj.
Sa gašenjem republike, gasi se i epoha urbanizma, a period decidnog urbanističkog planiranja zamenjuje decenija “divlje” gradnje kojoj svedoči činjenica da se krajem 90ih godina, broj neplanski nastalih objekata u gradu izjednačuje sa onim legalno građenim. Jedan od najvećih primera je naselje Kaluđerica koje ni danas, 20 godina kasnije, nije u potpunosti pravno rešeno.
Pokušaj sanacije ulaskom u novi milenijum
Rešenje za urbanističku katastrofu ogledalo se kroz direktno sprovođenje GUP-a i planovima sanacije koji su u periodu od nekoliko godina rezultirali donošenju dva strateška dokumenta. Godine 2003, nakon perioda turbulencije, sa idejom razvoja i novog početka za glavni grad, nastaje Generalni Urbanistički plan 2021.
Iako značajno manje ambiciozan od svojih prethodnika, kroz GUP 2021 se prvi put javljaju smernice za sprovođenje i širenje plana van granica delova grada pokrivenih planskom dokumentacijom. Kroz nekoliko godina pokreću se planovi magistralnih saobraćajnica i javnog prevoza, ali i projekti “novog doba” – investicije poslovnog i stambenog karaktera.
GUP 2021 je, makar formalno, na snazi i danas. Međutim, prethodnih 20 godina, u krugovima struke, sve češće se pominje pojam “investitorski urbanizam” koji definiše pojavu izrade projekata i izgradnje objekata koji za cilj imaju ostvarivanje profita, ne poštujući u potpunosti planske dokumente, često na uštrb negativnog uticaja na grad i gradske celine.
Beograd kroz urbanizam i arhitekturu
Diskontinuitet urbanističkog razvoja kroz istoriju, rezultira nedovoljnom urbanističkom obrazovanošću gradskog stanovništva koje gotovo da ne učestvuje u procesima razvoja grada, kako zbog regulative koja ih nedovoljno uključuje u procese, tako i iz sveopšte nezainteresovanosti za ovu temu. Rezultat nepravilnih odluka savremenog urbanističkog delovanja, direktna je posledica kratke urbanističke tradicije pune ambiciozih pokušaja prekinutih katastrofama i promenama društveno-političkih režima.
Od oslobođenja od Turaka i prvog pokušaja sistematizacije postojećeg tkiva Beograda i njegovog unapređenja, preko gigantskih poduhvata socijalističkog delovanja, pa sve do ulaska u 21. vek sa problemom divlje gradnje, postoje značajni prekidi u razvoju grada. Uspostavljanje konstantne u delovanju zaustavljano je nepovoljnim istorijskim okolnostima, a Beograd “poludovršen” svakom promenom u načinu planiranja koja je usledila.
Sudivši iz istorijskih činjenica javlja se sumnja u fokus, ali i proces donošenja novog urbanističkog plana. Da li će Beograd u narednim decenijama uspeti da reši mnogobrojna, sporna urbanistička pitanja i postane kompaktna gradska struktura ili će spontano nastaviti svoje nekonotrolisano širenje?
Kad ste već ovde…
Hvala Marina na realnoj analizi i tekstu koji podseća na rado čitane ranije na Gradnja.rs, za razliku od nekih koji u poslednje vreme veličaju investitorski urbanizam pod izgovorom da je to napredak. Beograd uz ovakvu infrastrukturu nema mesta ni za iglu, a kamoli još stanova i poslovnih objekata. U normalnim gradovima se ne zida dok se ne povećaju kapaciteti saobraćaja da postojeće stanovništvo ne bi trpelo posledice. A Beograđani dolaze u situaciju da beže iz svog grada jer haos utiče svakodnevno na psihu. Kupuje se više automobila jer je gradski prevoz loš, što dodatno pravi ludilo. Umesto da napokon dobijemo više nego neophodan metro koji za početak povezuje stari deo grada i Novi Beograd, počeće sa izgradnjom nečega što je i maloumniku jasno da nema smisla i da neće pobošljati nikom život, osim eventualno građanima Čukarice. Verujem da će se u nekom momentu to zaustaviti. Od novog GUPa se ne očekuje ništa smisleno, već samo nastavak investitorskog urbanizma u još većem obimu, sumanute legalizacije koja je najveće zlo koje je zadesilo ovaj grad, u izvedbi kako se primenjuje poslednjih godina. Neće ništa uraditi ni po pitanju ekologije.
Beograd je akterski i strukturalno podnormirana sredina, te inicijative za „spontanu džentrifikaciju“ nikada nije ni bilo niti će ikada biti.
Naime, kod nas stanari zgrade ne mogu da se dogovore da sredi lift, pošiste stepenište ili urede zadnje dvorište a kamo li da se priča, govori i nešto radi na nivou džentrifikacije čitavih urbanih susedstva.
Dakle, kod nas aktera (džentrija) nema, pa je urbani razvoj grada podređen takozvanoj „super džentrifikaciji)“ ili kako se taj pojam još naziva i „investitorski urbanizam“.
Jer da bi stvari bile moguće – svet mora biti pripremljen za njih.
Za alternativne vidove razvoja nema aktera, a nema ni strukturalno-pravnih okvira. Investitorski urbanizam je jedini mugući put jer drugog puta nema – priznali mi to sebi ili ne, voleli mi to ili ne. To je činjenično stanje.
Nije tačno da građani ne žele, nego im se ne daje mogućnost učešća.
Zaboravljamo na problem koji nikad nije rešen a to je tranzicija iz javnog i zajedničkog u privatno. Prvenstveno Grad nije rešio te relacije, pa se sad oslanja, da ne kažem dočepao se površina koje su bile javne ili sa već definisanom namenom, koje koristi kako mu se prohte u opravanju prenapumpanih kapaciteta za novu izgradnju.
Kada građani uporno nailaze na zid kad žele da se obrate nekoj instituciji, kad se javni uvidi u planove odvijaju skoro pa tajno, kad se građani ne edukuju da imaju pravo da učestvuju u oblikovanju grada, jako je lako reći – nisu zaintetesovani. Greška!
I eto još jednog opravdavanja investitorskog urbanizma. Ne, nema opravdanja u beogradskim scenarijima.
Jako zanimljiv članak. Ali, treba naglasiti da, nakon Prvog svetskog rata, Beograd punih 5 godina nije ima Generalni urbanistički plan – pa je zidao ko je hteo i kolko je hteo.
Generalni urbanistički plan iz 1924. godine menjan je čak 190 puta, a sve radi potrebe tadašnje kulturno-ekonomske elite poznatijih pod imena „gospoda“.
„Ostvarivanje Generalnog plana iz 1924. naišlo je odmah na teškoće. Generalni plan nije bio u stanju da odgovori zahtevima života i ostavio je nerešena mnoga pitanja. Zbog toga se odmah počelo sa izmenama plana, i u toku od deset godina izvršeno je 190 izmena, od kojih su mnoge menjale u osnovi prvobitnu zamisao.“ (Minić, 1954: 182)
Čak i palata Savčić, odmah pored Starog dvora, ima zauzetost parcele od neverovatnih 90%.
Pitanje koje se postavlja jeste – da li drvo koje je krivo raslo 150 se može ispraviti?
Ja mislim da ne i da se taj opšti urbanistički i regulacioni haos treba prihvatiti kao haos i živeti sa njim sa uverenjem da će nered vremenom postajati samo veći.
Lijepo je pročitati dobar tekst.