Skadarlija: Istorija raskopavanja najautentičnije beogradske ulice

Zbog svoje pozicije u najužem gradskom tkivu Beograda, ova ulica se tokom istorije nekoliko puta nalazila na meti ne tako pažljivo planiranih rekonstrukcija.

Nešto više od mesec dana je prošlo kako je gotova rekonstrukcija Skadarske ulice u Beogradu. U trećoj fazi, rekonstruisan je deo ulice i prema rečima gradskih vlasti ovi radovi predstavljaju poslednju u seriji intervencija. Radovi na rekonstrukciji Skadarlije, na delu od Gospodar Jevremove do Simine započeti su krajem januara. Ova faza, iako nije bila u prvobitnom planu prilikom objavljivanja radova, obuhvata i dinamike, ipak je izvedena, a kao poslednja u nizu završena je prethodnog meseca na oduševljenje ovdašnjih ugostitelja.

Skadarlija kao istorijska meta rekonstrukcija

Skadarlija, kao takva, prepoznatljiva je po starogradskom duhu Beograda, gde se istorija puna urbanih legendi i boemskih mitova grada pakuje u svaki njen kvadrat i zadržava u lokalima kafana smeštenim duž 400 metara kaldrmisane ulice.

Većina Beograđana složiće se u odbrani autentičnosti jedne od “najstarijih” beogradskih ulica i njene važnosti, međutim istorija pruža drugačije podatke, a Skadarlija se zbog svoje pozicije u gradskom tkivu Beograda i neosporne simbolike nekoliko puta nalazila na meti ne tako pažljivo planiranih rekonstrukcija raznih rukovodioca Beograda. Tako osmišljene intervencije u pokušajima modernizacije, ponekada su rezultirale ponovnim radovima i vraćanjem u prethodno – ”autentično stanje”.

Razvoj Skadarlije prati razvoj grada

Današnja Skadarlija predstavlja jednu od centralnih ambijentalnih celina Beograda sa velikom vrednošću, mnogo više od njene nekadašnje funkcije – centra kulturnog života.

Prve kuće skromnog izgleda, u svakodnevnom govoru poznatije kao udžerice, nastaju značajno pre 19. veka. Već dvadesetih godina 18. veka na tlu današnjeg “gornjeg” Dorćola spontano se grade neplanski stambeni objekti duž strme vijugave ulice. Sve do sredine narednog veka naselje formirano oko Skadarlije dobija neformalni naziv Šićan-mala. Manja romska mahala koja je brojala svega 14 kuća. Niz strmi sokak proticao je Bibijin potok čije se izvorište i danas, iako preusmereno u odvodnu kanalizacionu mrežu, nalazi neposredno do zgrade Politike u Makedonskoj ulici.

Iako smeštena u centar Beograda, celina je predstavljala gotovo neurbanizovan predeo. Međutim, ulica bila je povezana sa akvaduktom čiji je najveći luk nosio ime Skadra, po čemu kasnije i sama dobija naziv. Veoma je zanimljivo, da u različitim naletima promene imena ulica pri smeni gradskih vlasti i društveno-političkih sistema, za gotovo 300 godina njenog postojanja, Skadarlija gotovo da nikada nije nosila drugo ime, izuzimajući nekoliko godina Austrougarske okupacije grada, kada postaje “Ružina ulica”.

Prvi Beograđanin

Razvojem Beograda na prelazu između dva veka, pokrenutog industrijalizacijom, Skadarlija ubrzano postaje gradska ulica, a čitavom dužinom niče stotinak objekata. Zbog njenog položaja ali i vodoizvorišta, tokom urbanizacije na dno Skadarske smešta se značajan industrijski kompleks pod nazivom “Bajlonijeva pivara”, a ubrzo i “Mala Pivara” koja se kasnije razvija u Beogradsku industriju piva – BIP.

Zanimljiv podatak je da su prilikom iskopavanja temelja za izgradnju industrijskog postrojenja pronađeni ostaci Homo-primagenijusa kome je nadenut naziv “Prvi Beograđanin”. Nažalost, kako na tlu Beograda izbija rat nekoliko decenija nakon pronalaska, Prvom Beograđaninu se gubi svaki trag.

Sa pojavom pivare, između ostalih faktora, Skadarlija, ulica pretežno stambenog karaktera postaje centar boemskog života. Podatak iz 1909. godine, kada Beograd broji nešto manje od 100.000 stanovnika, svedoči da se u Skadarliji i njenoj neposrednoj blizini nalazi 14 kafana, od kojih su neke od njih opstale do danas.

Premeštanje kulture iz pozorišta u kafanu

Skadarlija status “ulice boema” stiče postepeno, prateći transformacije prostora. Igrom slučaja, 70ih godina 19. veka, otvoreno je Narodno pozorište u neposrednoj blizini. Ubrzo, Skadarlija ne samo da postaje glumačka “kuća”, već i mesto okupljanja političke i kulturne elite čiji se društveni život u velikoj meri odvijao u kafanskim prostorima.

Krajem 19. veka na samom vrhu ulice otvara se prvi beogradski muzički hol smešten u velikoj sali kafane Pašin bulevar koja je bila pionir u održavanju opere na tlu Beograda. Nešto više od 100 godina kasnije, kafanu simbolično nasleđuje kultni bioskop Balkan.

Kaldrma stara pola veka

Istorija Skadarlije kao ulice marginalizovanog boemskog građanstva iz kojeg se rađa urbani duh Beograda počinje još sredinom 19. veka kada nastaje jedna od prvih kafana 1864. godine. Međutim autentičnost izgleda ulice i jednog od njenih najvećih aduta – nepravilnih oblutaka u ulozi kaldrme ipak duguje brzopletosti pokušaja mahnite modernizacije Beograda koja, kroz istoriju, često rezultira diskutabilnim – neodrživim rešenjima.

Početkom 30ih godina 20. veka, Skadarska, od skučene stambeno-kafanske ulice načičkane manjim objektima, ponovo doživljava urbanu transformaciju koja je podrazumevala rušenje jednog dela objekata.

Po završetku drugog svetskog rata, izmorena Skadarlija dobija novo upeglano odelo – moderni asfalt.

Nešto više od decenije kasnije, po završetku drugog svetskog rata, grandiozni građevinski poduhvati ponovo zahvataju Beograd – ovog puta ne samo u značajnijem obimu, već uz pokretač ogledan u progresivnim tehnološkim inovacijama novog doba. U takvom poduhvatu, bez preteranog strateškog planiranja, izmorena Skadarlija dobija novo upeglano odelo – moderni asfalt. Sa tom intervencijom gasi se genius loci – duh mesta. Skadarlija svoju autentičnost izjednačava sa okolnim dorćolskim ulicama, a boemski život beogradskih intelektualaca se premešta iz realnosti u urbanu legendu.

Međutim, nešto više od deset godina od brzoplete intervencije, 1961. ulica se ponovo raskopava. Shvatajući grešku, gradske vlasti donose odluku da Skadarlija, ipak, važi za značajnu istorijsku celinu grada i da je neophodno vratiti joj autentičnost. Tako je ulici “vraćena” imitacija nekadašnje kaldrme, za koju danas malo ko zna da ne potiče iz doba Đure Jakšića, salveta i poema.

Zvanično priznanje vrednosti ulice

Skadarlija je proglašena spomenikom kulture veoma brzo nakon famoznog prekopavanja 1967. godine rešenjem Zavoda za Zaštitu spomenika kulture Beograda. Ambijentalna celina i spomenik kulture obuhvatuju ulicu, kao centralnu arteriju – od mesta ukrštanja sa Zetskom i Siminom, sve do ukrštanja sa Strahinjića Bana i račvanja u Cetinjsku.

Celinu čine ulični zastor u vidu karakteristične kaldrme, drvored i neki od najstarijih objekata podignutih do perioda Prvog svetskog rata, kao i pojedine kuće na ulivnim kracima upravnih ulica. U nastojanju da se Skadarlija sačuva kao autentična sredina, još 1966. godine započeta je zvanična rekonstrukcija. Oblast je sagledana u celini i oblikovana uz pomoć tima beogradskih arhitekata i umetnika na čelu sa arhitektom Uglješom Bogunovićem.

Poslednja u nizu raskopavanja

Februara ove godine Zavod za zaštitu spomenika kulture Grada Beograda, ujedno i stručni nadzor radova na rekonstrukciji, objavljuje još jednu, prema njihovim rečima, poslednju fazu raskopavanja Skadarske ulice, čime je završena kompletna planirana rekonstrukcija. Ovog puta, radovi su obuhvatali zastor na kolovozu kao i bočni trotoar poteza Skadarlije između ulica Gospodar Jevremove i Simine.

Radovi koji su prethodili započeti su još 2017. godine sa najavom da će iste godine biti i završeni. Kao takvi podrazumevali su potez Skadarlije sa pripadajućim celinama. Tako su u periodu koji je produžen na tri godine izvršene rekonstrukcije delova ulice Strahinjića Bana od Francuske do Skadarlije, kao i deo Skadarlije od Strahinjića Bana do ulice Džordža Vašingtona i najskoriju, poslednju pomenutu fazu.

Detalj uličnog zastora, jun 2021; Foto: Marina Marković

Skadarlija nakon rekonstrukcije, jun 2021; Foto: Marina Marković

Ostaje nada da je ovo poslednja u nizu intervencija našeg vremena na najautentičnijoj beogradskoj ulici

Radovi na horizontalnom “popločanju” završeni su prethodnog meseca sa rekonstrukcijom vodovodne i kanalizacione mreže, a uključivali su i  postavljanje nove rasvete i saobraćajnog mobilijara. Osim toga, najavljene su i sporedne rekonstrukcije četiri fasade objekata pod zaštitom, uključujući i muzej-kuću Đure Jakšića.

Iako praćena opravdanim skepticizmom građana, rekonstrukcija Skadarske ulice nije podrazumevala radikalne promene koje bi narušile autentičan izgled i specifičnu atmosferu. Međutim, ostaje nada da je ovo poslednja u nizu intervencija našeg vremena na ovoj ulici i da se neke naredne gradske vlasti neće voditi principom – “napravićemo Skadarliju modernijom ili pak starijom i autentičnijom”.

Kad ste već ovde…

• Stadion Tašmajdan – rekonstrukcija svedoka istorije