Cerak vinogradi – dovršetak izgradnje nakon 35 godina?

Zaštićeno beogradsko naselje moglo bi uskoro da dobije multifunkcionalni centar, bazen, kao i sve one sadržaje koje je originalno zamislio bračni par Marušić.

Posleratna moderna arhitektura donela je mnoge arhitektonsko-urbanističke inovacije, ali i neke probleme o kojima se malo pričalo, a čije posledice već 30 godina postepeno sagledavamo. Kao krunu posleratne stambene arhitekture slobodno možemo uzeti naselje Cerak vinogradi, autora arhitekata Mileniji i Darka Marušića i Nedeljka Borovnice, koje će nakon 35 burnih godina možda doživeti dogradnju, tj. nikada dovršenu izgradnju pratećeg sadržaja, koja je od samog početka bile predviđena.

Zašto su naselja postajale spavaonice

Socijalistička moderna, kako je nazvan posleratni arhitektonski izraz FNR/SFR Jugoslavije, imala je svojevrsne karakteristike, zbog kojih je dobila prepoznatljiv pridev. Njemu jeste kumovalo društveno uređenje, ali manifestovano u vidu dobre državne stambene politike i veoma kvalitetnim arhitektonskim rešenjima, koje su domaće arhitekte razvijale više od tri decenije.

Ako pogledamo fasade, jugoslovenska posleratna arhitektura nije uopšte mnogo odstupala od tada najsavremenijih svetskih rešenja, ali je njen sadržaj nosio epitet „socijalistički“. Pre svega stanovi, koji su projektovani kao jedni od najfunkcionalnijih u Evropi i koji su bili zamišljeni da u njima stanuju dve, a nekada i tri generacije jedne porodice. Arhitektura se posebno razvijala, pa smo od bezličnih „belih kutija“ isprva građenih na Novom Beogradu, postepeno došli do objekata sa pažljivo semantički oblikovanim fasadnim elementima.

Najsporije se razvija urbanizam, ali ne po svom izrazu, koji je naselju Cerak vinogradi nadmašio i novobeogradsku prostornu strukturu, već po svom sadržaju, koji je u nekim naseljima sledio konzervativne socijalističke postulate. Arhitekta Le Korbizje je imao slične ideje, kada je između dva Rata skicirao pejzaže svog „Grada za 3 miliona stanovnika“, kod kojeg su se sve aktivnosti odvijale u njegovom centru, dok je radničkoj klasi, koja bi živela na periferiji jedina zanimacija bilo bavljenje fiskulturom, tj. trčanje po zelenom predgrađu.

Sadržaj koji nikada nije bio izgrađen

Na sličan način su osmišljavana mnoga beogradska naselja i novobeogradski blokovi. Pored stambenih zgrada, gradile bi se zgrade opština/mesnih zajednica, pijaca, dom zdravlja, vrtića, škola, eventualno gimnazija i … to je to! Za sve druge aktivnosti, građani su bili upućivani u centre njihovih opština, gde su postojali sportski centri, prodavnice, naročito državne robne kuće i sve ono što se tadašnjim političarima činilo da zadovoljava potrebe stanovnika jedne opštine.

Dokaz za ove tvrdnje su skice i projekti mnogih beogradskih naselja i blokova, koje one malobrojne arhitekte starije generacije čuvaju u svojim privatnim arhivama i u kojima može da se vidi kako su za svako naselje projektovali i poslovni centar (prodavnice, ugostiteljski objekti i poslovni prostor), sportski centar (tereni za nekoliko sportova u zatvorenim halama i na otvorenom) i kulturni centar (bioskopi, galerije itd.), ali u većini slučajeva ovaj sadržaj nikada nije bio izgrađen. Ljudi su godinama krivili arhitekte, što su im tako lepa naselja svedena na spavaonice, kako je svojevremeno Novi Beograd dobio nadimak. Lokalni tržni centri, poput onih na Vidikovcu ili Banjici, nastaju tek krajem 80-ih godina, kada su opštinski čelnici shvatili da je ovakav vid sadržaja neophodan.

Tim arhitekata je projektovao i deceniju i po pratio izgradnju Cerak vinograda ali ne i izgradnju celokupnog sadržaja.

Slično se dogodilo sa naseljem Cerak vinogradi. Tim arhitekata je projektovao i deceniju i po pratio izgradnju naselja i dočekala 1987. godine završetak izgradnje i svečano otvaranje, ali ne i izgradnju celokupnog sadržaja. Pored stambenih zgrada, izgrađeni su VMC (dom zdravlja za vojna lica jer je naselje primarno za njih zidano), osnovna škola (najveća u regionu, po kvadraturi i po broju upisivanih đaka) i jedan vrtić, dok su samousluge otvarane u malobrojnim poslovnim prostorima u prizemljima određenih zgrada. Svi drugi objekti su ostali samo na papiru.

Do nekog pomaka dolazi 2011. godine, kada je u naselju izgrađen još jedan planirani vrtić, po projektu (doduše sa drugačijim, savremenim građevinskim materijalima) bračnog para Marušić. Međutim, već 2015. godine pojavljuje se inicijativa da se pokrene izgradnja i drugih objekata, ali kako se ne bi napravile arhitektonsko-urbanističke greške i prostorno-stilsko neuklapanje novog i starog sadržaja, bračni par Marušić već 2016. godine izrađuje sveobuhvatnu prostorno-programsku analizu, u kojoj analiziraju i valorizuju postojeću arhitekturu i urbanizam i nude sopstvena rešenja većeg broja stambenih, poslovnih i sportsko-rekreativnih objekata. U poslednjem trenutku su oba autora dali svoj vredan doprinos jer već naredne godine umire Darko Marušić.

Sportske hale i terena na otvorenom i hale sa zatvorenim bazenima bi pratile ulicu kojom prolazi linija autobusa 52.

Ova analiza je obuhvatila utvrđivanje i preoblikovanje (osavremenjavanje) više objekata različitog sadržaja. Jednog masivnog objekta multifunkcionalnog centra, u osnovi trouglastog, a koji bi se sastojao iz dva segmenta – vertikalnog različite sadržine (poslovni prostor, šoping centar, ugostiteljski sadržaj) i poslovne kule, pozicioniranog duž Jablaničke ulice.

Neki su se zapitali da li je izgradnja ovog objekta opravdana i da li zaista postoji potreba za izgradnjom jednog ovakvog objekta na periferiji grada Beograda. Ako se uoči blizina Ibarske magistrale i sve veća potreba za izgradnjom poslovnog prostora uz ovu saobraćajnicu, lako dolazimo do pozitivnog odgovora na ovo pitanje. Sportske hale i terena na otvorenom i hale sa zatvorenim bazenima bi pratile ulicu kojom prolazi linija autobusa 52, dok bi se u neposrednoj blizini nalazili višeporodični stambeni objekti.

Gimnazija i crkva

U analizi se nalaze još neki objekti, koje su bračni par Marušić u nekom trenutku predvideli da mogu biti izgrađeni, ali nisu obuhvaćeni detaljnim razmatranjem. U pitanju su zgrada gimnazije, koja možda nikada neće ni biti izgrađena, ali i crkva, za koju postoji realna potreba zbog veličine samog naselja.

Urbanistički, svi novi objekti bi pratili postojeću urbanističku matricu, tj. prostiranje postojećih saobraćajnica, uz koje bi bili izgrađeni. Ovo važi i za dovršetak pešačkih staza, po kojima je naselje karakteristično, a koje su još 1987. godine na zapadnom kraju naselja neodređeno prekinute, a vremenom i devastirane. Ne možemo znati kako će zasigurno izgledati materijalizacija ovih novih objekata, ali možemo pretpostaviti da će pristup biti kao kod izgradnje novog vrtića 2011. godine i pod budnim okom Milenije Marušić.

Najveći izazovi

Ovo je najveći izazov za naselje Cerak vinogradi, od njegovog proglašenja za kulturno dobro 1992. godine i za prvo stambeno naselje u Srbiji pod zaštitom države od 2019. godine. Arhitekte Marušić su nekoliko decenija prolazili razne peripetije u procesu „života“ naselja, a koje obuhvata popravke, prepravke i dogradnje objekata od strane njihovih vlasnika. Često je bilo teško pronaći rešenje za one stanare koji žele da zastakle terasu, ali nemaju sredstava da to urade sa nekim vizuelno neutralnim materijalima ili za nadgradnje koje ne bi remetile sklad svojim oblikom ili bojom krovnog pokrivača.

Mislimo da bi sada bilo najvažnije da grad Beograd i opština Čukarica čvrsto podrže napore arhitekata Marušić i ne dozvole da se projekat izvodi mimo njihovih analiza, preporuka, ali na kraju i samih arhitektonskih projekata, jer su u međuvremenu autori veoma studiozno radili na modernizaciji i prilagođavanju savremenim potrebama stanovnika ovog naselja ili budućih poslovnih zakupaca.

Kad ste već ovde…

• Milenija Marušić: Arhitektura je nekad bila segment kulture i umetnosti