Zašto je važno zaštititi ulicu u kojoj su živeli Karađorđevići, prva žena doktor nauka i Bane Bumbar, i šta to znači za Beograd danas?
Krunska ulica je jedna od najlepših ulica u Beogradu, prema različitim onlajn anketama. Njen izgled kakav danas znamo, rezultat je dugotrajnih procesa planiranja na prelasku između 19. i 20. veka, i kao takva, u gotovo nepromenjenom stanju – predstavlja svojevrsni vremeplov u međuratni i posleratni Beograd.
Razvoj ove ulice počinje u drugoj polovini 19. veka, paralelno sa rekonstrukcijom Varoši u Šancu, i sa širenjem granica rejona grada prema istoku. Do 1867. godine, Krunska je bila opisivana kao sokak uz dvor, i prostirala se od dvora do današnje Beogradske ulice. U okviru ovog dela poteza nalazili su se pojedinačni placevi u vlasništvu kneza Aleksandra Karađorđevića. Objekti na ovim placevima bili su dati na korišćenje rodbini kneza Aleksandra i kneginje Perside, pa je ulica, koja je nosila i ime Kneginje Perside funkcionisala kao neformalni produžetak dvorskog kompleksa.
Do 1867. godine, Krunska je bila opisivana kao sokak uz dvor, i prostirala se od dvora do današnje Beogradske ulice.
Produžetak Krunske sa druge strane Beogradske ulice, i širenje naselja, bilo je omogućeno zahvaljujući Edvardu Maksvelu Grantu i Frensisu Mekenziju. Frensis Mekenzi posedovao je površinu koju danas omeđuju Mekenzijeva, Beogradska, Njegoševa i Kneginje Zorke, dok je Grant posedovao placeve između Njegoševe i Krunske ulice, od Beogradske do Molerove. U trenutku nastanka, ova naselja su se nalazila izvan grada.
Urbanistički razvoj Mekenzijevog „Englezovca“ i Grantovog „Grantovca“ karakterističan je po prosecanju ulica u ortogonalnom sistemu, po uzoru na engleske gradove, pa su tako formirani gradski blokovi manje površine, koji se u urbanom tkivu mogu i danas primetiti. Iako na početku razvoja Beograda van Šanca ova naselja nisu bila deo varoši, na urbanističkom planu Beograda iz 1898. godine, po nacrtu Stevana Zarića, „Grantovac“ i „Englezovac“ postaju deo Beograda.
Prve porodične vile
Izgradnja porodičnih vila u „Grantovcu“ rezultat je parcelacije zemljišta na 106 placeva, koji su prodavani za izgradnju novog stambenog fonda. Osnovna parcelacija nadovezivala se na ortogonalnu matricu „Englezovca“, pa su blokovi bili gotovo potpuno pravilnog pravougaonog oblika.
Regulacija Krunske ulice bila je određena Građevinskim zakonom donetim na prelasku u 20. vek. Prema ovom zakonu, gradske vile su mogle da budu „…prizemne ili spratne, sa obaveznim povlačenjem od ulične regulacione linije, sa uličnim vrtom i prozirnom ogradom.“ Potpuno trasiranje Krunske, i probijanje poprečnih ulica realizovano je 1906. godine, po planu arhitekte Save Dimitrijevića, čime Krunska, Kičevska, Molerova i Kneginje Zorke dobijaju oblik koji postoji i danas.
Zbog prijatne atmosfere, ulica je bila centar društvenog života ovog dela grada u međuratnom periodu.
Centralni drvored, po kome je Krunska ulica prepoznatljiva, formiran je 1906. godine, zbog čega ulica, prema nekim autorima, dobija karakteristike zelenog bulevara po uzoru na ulice u Parizu, Beču i Budimpešti. Zbog prijatne atmosfere koju su stvarali široki trotoari i drvoredi, sama ulica je bila, prema sećanjima Mate Miloševića, centar društvenog života ovog dela grada u međuratnom periodu.
Brašovan za Genčića i Teslu
Vile koje i danas postoje u izvornom stanju, podignute su upravo u međuratnom periodu, i predstavljaju neka od najznačajnijih arhitektonskih ostvarenja ovog vremena, ali i simbol promene urbanističke politike Beograda. Krunska ulica trebalo je da služi kao svojevrsni prototip po kome bi se dalje razvijala naselja za „nov, udobniji način stanovanja“.
Najpoznatija vila u Krunskoj svakako je Genčićeva vila, odnosno današnji Muzej Nikole Tesle, realizovana po projektu Dragiše Brašovana 1929. godine za trgovca i ministra u penziji Đorđa Genčića. U današnjoj strukturi ulice, upravo šetnjom od ove vile, pa sve do Baba Višnjine ulice, može se doživeti duh starog Beograda.
Na broju 77 izgađena je vila za Dušana Tomića i Vukosavu Tomić-Marjanović, koja je bila prva žena doktor nauka u Srbiji.
Na istoj strani ulice, nalazi se i vila na broju 77, koju je 1925. godine projektovao češki arhitekta Matija Bleh za profesora Beogradskog univerziteta Dušana Tomića i njegovu suprugu Vukosavu Tomić-Marjanović, koja je bila prva žena doktor nauka u Srbiji. Iako većina kuća nema adekvatno obeležje, iz nekoliko objekata koji imaju table sa podacima o objektu, može se naslutiti i koja je bila društvena struktura stanovnika Krunske.
Poštovanje predratne Krunske
Neke vile i kafane koje su se nalazile u Krunskoj ulici srušene su tokom Drugog svetskog rata, i na njihovom mestu izgrađeni su objekti namenjeni višeporodičnom stanovanju. Iako su potpuni kontrast međuratnim vilama, ovi objekti se mogu prepoznati kao primeri drugačije politike urbanog razvoja. Ipak, i objekti nastali nakon Drugog svetskog rata, kada se ulica zvala Proleterskih brigada, poštovali su regulaciju predratne Krunske.
Stambeni kompleks izgrađen 1947. godine po projektu arhitekte Branislava Marinkovića na uglu Proleterskih brigada (Krunske) i Alekse Nenadovića sa povučenom regulacijom i modernističkim fasadnim detaljima, izuzev spratnosti, gotovo u potpunosti poštuje urbanističku strukturu svog okruženja. Ovaj objekat u Krunskoj 54 dobio je svoje mesto i u popularnoj kulturi Beograda, kao zgrada u kojoj je živeo Bane Bumbar u seriji „Grlom u jagode“.
Objekat u Krunskoj 54 dobio je svoje mesto i u popularnoj kulturi Beograda, kao zgrada u kojoj je živeo Bane Bumbar u seriji „Grlom u jagode“.
I objekti koji nisu planirani tako da se uklope u sliku Krunske ulice danas predstavljaju jedan vid nezaobilaznih činilaca njenog izgleda, pa tako objekat u Krunskoj 53-55, arhitekte Milorada Macure predstavlja jedan od prepoznatljivih primera beogradske moderne iz pedesetih godina 20. veka. Uprkos želji za odstupanjem od izgleda ulice, arhitekta je i spratnošću i povlačenjem sa regulacije stvorio zgradu koja uprkos težnji autora da se ne uklopi, u potpunosti pripada frontu Krunske ulice.
Savremeni razvoj ulice može se primetiti na njenom samom kraju u blokovima između Koče Kapetana i Baba Višnjine, sa obe strane Krunske. I u ovom slučaju, objekti se nadovezuju na regulaciju, visinu ili estetiku objekata, i svojom naseljenošću ne opterećuju infrastrukturu.
A ako se celina ne zaštiti?
Krunska i okolne ulice dovedene su u opasnost kroz novi Plan detaljne regulacije između ulica Kneginje Zorke, Njegoševe, Krunske i Smiljanićeve. Plan predviđa rušenje niza vila u Krunskoj, i izgradnju sedmospratnih objekata. Pored potpunog uništavanja slike Krunske ulice koja je dobro koje uživa prethodnu zaštitu, uvođenje velikog broja stanara na ovu lokaciju u potpunosti bi opteretilo infrastrukturu (prvenstveno saobraćajnu mrežu i parkiranje).
Iako je trenutno izrada ovog plana obustavljena, do prepoznavanja Krunske kao kulturnog dobra i kulturno-istorijske celine moguće je da će se ovakvi planovi ponovo praviti, a možda i realizovati. Šetnjom Krunskom prema Kalenićevoj pijaci mogu se doživeti različiti ambijenti i kontinuitet urbanističkog razvoja grada, međutim nove, megalomanske urbanističke intervencije možda bi posmatraču upravo ukazale i na diskontinuitet i destruktivnost savremenog urbanizma Beograda.
Kad ste već ovde…
Blago receno bez komentara na „novi“ plan. Poznat pristup po kome su mnogi krajevi i kvartovi kasapljeni po Beogradu. Nadam se da ce stanari kako kraja tako i Beograda uvideti sta se desava i spreciti ovakvo unistenje jednih od poslednjih divnih ulica Beograda.
Tekst je na zaost osim u delu parafraziranja istorijskih cinjenica, apsolutno amaterski i oslikava elementarno odsustvo kako kompleksnih znanja iz domena razvojnih faza planskih dokumenata participativnog karaktera, tako i
poznavanja vazecih normativnih akata i instrumenata
njihovog sprovodjenja!!
U kom smislu? Na koji način biste vi text na ovu temu napisali drugačije? Šta je moglo bolje?
Kakva zamena teza. Bitna je sustina. Koga vi branite napadajuci autora?
Bravo, odličan tekst
Imam jedno pitanje. Već su nam pretili ranije ove godine da će rušiti (potez između Krunske, Kn. Zorke, Smiljanićeve i Njegoševe), pa su onda povukli plan. To je bilo u septembru. Da li je opet izašaoi novi plan? Da li je dat na uvid u opštini?
Beograd je najružniji grad na najlepšem mestu – govorio je Le Korbizje
ne bih da remetimo to prestižno priznanje i kontinuitet tradicije
treba dozvoliti izgradnju u Krunskoj – gde će sve te starlete da stanuju (da neće možda na Mirjevu)?
potrebno je napraviti dovoljno kapaciteta da se turbo-urbanizam raširi
da se podsetimo
razaranje Beograda krenulo je upravo sa Vračara
naime, sva „gospoda“ sa ovog dela grada je prodala svoje placeve i kuće u ime zezanja i novog automobila
draga gospodo, hvala vam na svemu
Kao rođeni Vračarac iz Krunske, garantujem vam da ćemo raširenih ruku i sitne pameti dozvoliti eventualno rušenje i izgradnju nakaradnih plastično-minimalističkih objekata za rastrbušene politikante i njihove kraljice ponoći. Nismo se pomerili, ni kolektivno, ni individualno, još otkako su naši dedovi čantrali po Mesnim zajednicama, prema tome nećemo ni sad.
Stiglo je novo doba, a mi smo stara nezainteresovana bagra. Oblačimo se lepo, držimo do nedeljnih porodičnih ručkova, a u oblikovanju društvenih prilika ne učestvujemo nikad.