Prožimanje jermenske i srpske sakralne arhitekture na Novom Beogradu

Crkva Sv. Dimitrija je svojom kubičnom arhitekturom pomalo nesvakidašnja za srpsku pravoslavnu arhitekturu, a njena osnova je praktično identična sa jednom u Jermeniji.

Poslednjih dana je u svim medijima jedna od tema iseljavanje Jermena sa jednog dela teritorije Nagorno-Karabaha (Arcaha), kao posledica minulih ratnih okršaja na tom prostoru. Nećemo ulaziti u vojno-političku tematiku, ali ne možemo da na primetimo širu tragediju, koja se ponavlja još od građanskog rata u Siriji, a to je uništavanje kulturno-istorijskih spomenika. U ovom slučaju jermenskih crkava i manastira koji pripadaju kulturi koja je među prvima primila hrišćanstvo (301. g.n.e.) i koji potiču iz perioda između 5. i 7. v.n.e.

Ovi spomenici specifični su po svojoj arhitekturi, koja je delom nastala pod uticajem Vizantijskog (Romejskog) carstva, a delom kao produkt lokalne graditeljske tradicije, pa su po umetničkom konceptu autentični, a za naš prostor Balkana u većoj meri nepoznati. Međutim, izgleda da je jedan delić te, nedovoljno istražene kulturne baštine, ipak dopro do nas i to ni manje ni više nego do Novog Beograda i jedne od njegovih crkava – hrama Sv. Dimitrija.

Crkvu Sv. Dimitrija projektovao je arhitekta Nebojša Popović koji je preminuo samo godinu dana po dobijanju konkursa (1998).

Kada pogledamo crkvu Sv. Dimitrija, možemo zaključiti da je neobična i sa svojom kubičnom arhitekturom pomalo nesvakidašnja za srpsku pravoslavnu arhitekturu, ali teško da možemo videti ikakve zajedničke osobine koje deli sa nekom od jermenskih bogomolja. Naučno istraživanje i valorizacija ove crkve nije preterano opširno, delom zato što se relativno skoro navršila dvodecenijska vremenska distanca od nastanka projekta, delom zato što nije bilo puno istraživača koji su se bavili ovom temom, a najvećim delom zato što je njen autor, arhitekta Nebojša Popović, preminuo samo godinu dana po dobijanju konkursa (1998), ne dočekavši da vidi ni izlivanje i osvećenje temelja za hram koji je projektovao.

Prelistavajući literaturu oduševio sam se kada sam pronašao osnovu koja je bila gotovo identična kao ona od crkve Sv. Dimitrija.

Najviše podataka o arhitekturi hrama Sv. Dimitrija pronalazimo u naučnom radu ist.um. prof. dr Aleksandra Kadijevića, Tri novije crkve Beograda – tri podsticaja razvoju srpskog sakralnog graditeljstva, Nasleđe br. 11, ali nam i on ne govori više od onoga što je sam arhitekta sročio u tekstualnom opisu konkursnog projekta. Na jednoj od studentskih praksi sa prof. Kadijevićem smo kao predmet praktične nastave takođe imali istraživanje ove crkve. Išli smo na teren, razgledali hram koji je tada još bio nedovršen i svako od nas je dobio neki element građevine koji je valjalo dodatno istražiti. Dobio sam zadatak da od starešine crkve zatražim osnovu hrama, da je istražim, analiziram i prebacim u digitalni crtež. Svoje obaveze sam uspešno izvršio, ali kada je došlo do istraživanja nastanka ideje i mogućih uzora, doživeo sam iznenađenje.

Iako je konkursnim zadatkom bilo predviđeno da crkva ima plan upisanog krsta (sažetog ili razvijenog), šema koja se nalazila predamnom nije podsećala na osnove srednjovekovnih crkava koje su služile kao uobičajeni uzor. Znao sam da dobre arhitekte vole da manje ili više eksperimentišu sa modelovanjem arhitektonskih masa i upotrebom dekorativnih elemenata, da naginju više tradicionalnom ili modernom konceptu, ali bih u gotovo svakom od projekata lako mogao da uočim inspiraciju, tj. uzor koji su imali kada su razvijali svoju ideju. U ovom slučaju osnova, od koje je arhitekta dalje razvio svoju arhitektonsku ideju, nije mi bila poznata.

Gotovo identične osnove

Onda sam krenuo u istraživanje mogućih uzora koji nisu vezani za našu srednjovekovnu tradiciju. Prelistavajući literaturu oduševio sam se kada sam pronašao osnovu koja je bila gotovo identična kao ona od crkve Sv. Dimitrija. Kada sam pročitao natpis iznad crteža video sam da je u pitanju crkva posvećena Sv. Hripsimi, svetiteljki koja je kao jedna od prvih hrišćanki mučeničkom smrću stradala krajem 3. v.n.e., a da sama crkva potiče iz prve polovine 7. v.n.e. i da je izgrađena u mestu Vagaršapat u današnjoj Jermeniji.

Osnove obeju crkava su veoma slične, dok je arhitektura koja se nad njima uzdiže poprilično različita. U osnovi, jermenska crkva je neka vrsta kombinacije upisanog krsta i tetrakonhosa (četvorolista), dok je srpska crkva kombinacija upisanog krsta i trikonhosa (naglašena priprata) i tim konceptom dosta podseća na primere iz perioda moravske srednjovekovne arhitekture. Takođe, obe crkve su jednokupolne, dok je ostatak arhitekture u mnogome različit.

Osnove obeju crkava su veoma slične, dok je arhitektura koja se nad njima uzdiže poprilično različita.

Možda se arhitekti Popoviću dopao jermenski uzor jer je na ovakvom tipu osnove mogao da razvije karakterističnu kubičnu formu crkve, koja imitira kubuse okolnih stambenih i poslovnih zgrada izgrađenih na Novom Beogradu. Naravno, sve ovo mora ostati kao jedna pretpostavka, jer sam autor nigde nije ostavio pisani dokument u kojem navodi tačnost ove tvrdnje. Nije isključeno, ali je malo verovatno, da je arhitekta Popović bio u ovom Jermenskom gradu i na licu mesta video crkvu Sv. Hripsime, ali je veoma verovatno da je u potrazi za uzorima temeljno konsultovao literaturu koja se bavi istorijom pravoslavne sakralne arhitekture, a samim tim i knjigu Arhitektura vizantijskog sveta, autora istoričara umetnosti profesora Dr Vojislava Koraća i Dr Marice Šuput, u kojoj sam pronašao potencijalni uzor.

Dodatne informacije dobrodošle

Ova istraživanja nisu konačna i svako ko ima neke informacije može da se uključi. Možda sam i ja na pogrešnom tragu, pa su kolege iz struke, koje se bave naučnim istraživanjima iz oblasti savremene sakralne arhitekture, dobrodošle da kažu svoje mišljenje. Dalja istraživanja interesuju i same sveštenike hrama Sv. Dimitrija, koji željno iščekuju svaku novu informaciju vezanu za arhitekturu njihove crkve, naročito zbog činjenice da tokom izgradnje objekta nisu mogli ni oko čega da se konsultuju sa tada već preminulim arhitektom.

Takođe, dalja i sveobuhvatnija naučna istraživanja savremene sakralne arhitekture bi valjalo produbiti, valorizovati i klasifikovati, ponajviše zbog činjenice da je od izgradnje mnogih crkava proteklo više od dve decenija, ali i da neka projektantska znanja koje poseduju kolege arhitekte koje se bave sakralnom arhitekturom, nisu dovoljno rasprostranjena među istoričarima, arhitektama i što je najvažnije sveštenim licima koji iniciraju zidanje novih crkava širom Srbije i regiona.

Kad ste već ovde…

• Kako se pojavila kupola na pravoslavnim hramovima